7-misol.
6-misoldagi radio eshittirishlar uchun olingan litsenziyaning muddatini
uzaytirish davrida organ tomonidan yana 3 yildan so’ng uni to’xtatilishi aytildi.
Radio eshittirishlar uchun olingan litsenziyaning muddati aniq 3 yil bo’lganligi
sababli unga amortizatsiya hisoblanadi. Uning foydali muddati aniq bo’lgach, 3 yil
davomida amortizatsiya hisoblanadi. 36 BHXS ga asosan uning qadrsizlanishi har yili
aniqlab turiladi.
Agarda yangilashdan tadbirkorlik sub’ektiga oqimi kutilgan kelgusi iqtisodiy
manfaatlar bilan solishtirilganda, tadbirkorlik sub’ekti uchun yangilash xarajati
ahamiyatli bo’lsa, yangilash qiymati mohiyatan yangilash sanasida yangi nomoddiy
aktivni sotib olish qiymatini aks ettiradi.
Aniq foydali xizmat muddatlariga ega nomoddiy aktivlar
Aniq foydali xizmat
muddatiga ega nomoddiy aktivning eskirish
hisoblanadigan qiymat uning foydali xizmat muddati davomida sistematik tarzda
taqsimlanishi lozim. Amortizatsiya boshlanishi lozim, qachonki aktiv foydalanishda
bo’lsa, ya’ni qachonki u rahbariyat tomonidan ko’zlangan ishlay olish holati uchun
zarur bo’lgan joyda va sharoitda bo’lsa. Amortizatsiya vaqtliroq sanada, ya’ni aktiv
MHXS 5 ga muvofiq sotishga mo’ljallangan sifatida tasniflangan (yoki sotishga
mo’ljallangan sifatida tasniflangan hisobdan chiqarish guruhiga kiritilgan) sana bilan
aktivni balansdan chiqarish sanasi solishtirilgandagi vaqtliroq sanada to’xtatilishi
lozim. Foydalanilgan amortizatsiya usuli tadbirkorlik sub’ekti tomonidan aktivning
kelgusi iqtisodiy manfaatlari o’zlashtirilishi ko’zda tutilgan holatini aks ettirishi
lozim. Agar ushbu holat ishonchli aniqlanmasa, to’g’ri chiziqli (bir tekis maromda)
usul qo’llanilishi lozim. Har bir davr uchun amortizatsiya summasi foyda yoki
zararlarda tan olinishi lozim, bunda mazkur yoki boshqa Standart boshqa aktivning
balans qiymatiga kiritishga ruxsat bermaguncha yoki talab qilmaguncha.
Aktivning eskirish hisoblanadigan qiymatini uning foydali xizmat muddati
125
davomida sistematik tarzda xarajatlarga olib borish uchun turli amortizatsiya
usullaridan foydalanish mumkin. Ushbu usullar to’g’ri chiziqli usul, kamaiyb
boruvchi qoldiq usuli va ishlab chiqarish birligi usulini qamrab oladi. Foydalanadigan
usul aktivda mujassamlangan kutilgan kelgusi iqtisodiy manfaatlarni iste’mol
qilishning ko’zda tutilgan holatga asoslangan holda tanlanadi va davrdan davrga
muvofiq tarzda qo’llaniladi, bunda ushbu kelgusi iqtisodiy manfaatlarni iste’mol
qilishning ko’zda tutilgan holatida o’zgarishlar bo’lmaguncha.
Amortizatsiya odatda foyda yoki zararda tan olinadi. Biroq, ayrim holatlarda
aktivda mujassamlangan kelgusi iqtisodiy manfaatlar boshqa aktivlarni yuzaga
keltirish uchun o’zlashtiriladi. Bunday holatda, amortizatsiya miqdori boshqa aktiv
tannarxining tarkibiy qismini tashkil etadi va uning balans qiymatiga kiritiladi.
Masalan, ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan nomoddiy aktivlarning
amortizatsiyasi tovar-moddiy zahiralarning balans qiymatiga kiritiladi (MHXS 2
“Tovar-moddiy zahiralar” ga qarang).
Aniq foydali xizmat muddatiga ega nomoddiy aktivning tugatish qiymati nolga
teng deb faraz qilinishi lozim, bunda quyidagilar sodir bo’lmaguncha:
(a)
aktivning foydali xizmat muddati oxirida uchinchi tomonning uni sotib
olish bo’yicha majburiyati mavjud bo’lishi; yoki
(b)
aktiv uchun faol bozor (MHXS 13 da ta’riflangandek) mavjud va:
- tugatish qiymat ushbu bozor ma’lumotlari asosida aniqlanishi mumkin; va
- aktivning foydali xizmat muddati oxirida bunday bozor mavjud bo’lish
extimoli bor.
Aniq foydali xizmat muddatiga ega aktivning eskirish hisoblanadigan qiymat
tugatish qiymatni chegirgandan so’ng aniqlanadi. Nolga teng bo’lmagan tugatish
qiymat shuni anglatadiki, tadbirkorlik sub’ekti nomoddiy aktivni uning iqtisodiy
muddati yakunlanishidan oldin hisobdan chiqarishni ko’zda tutadi.
Aktivning tugatish qiymatini baholash hisobdan chiqarishda qoplanadigan
qiymatga asoslanadi, bunda baholash sanasida foydali xizmat muddati tugagan va
aktivdan foydalanadigan o’xshash sharoitlarda ishlagan o’xshash aktivning sotilishi
bo’yicha narxlardan foydalaniladi. Tugatish qiymat kamida har moliyaviy yil
yakunida ko’rib chiqiladi. Aktivning tugatish qiymatidagi o’zgarish BHXS 8 “Hisob
siyosatlari, buxgalteriya hisobi maqsadida baholashlardagi o’zgarishlar va xatolar” ga
muvofiq buxgalteriya hisobi maqsadida baholashdagi o’zgarish sifatida hisobga
olinadi.
Nomoddiy aktivning tugatish qiymati aktivning balans qiymatiga teng yoki
ko’proq miqdorda oshishi mumkin. Agarda shunday bo’lsa, aktivning amortizatsiya
miqdori nolga teng bo’ladi, bunda uning tugatish qiymati keyinchalik aktivning
balans qiymatidan past summagacha kamaymaguncha.
Aniq foydali xizmat muddatiga ega nomoddiy aktiv uchun amortizatsiya davri
va amortizatsiya usuli kamida har moliyaviy yilning yakunida qayta ko’rib chiqilishi
lozim. Agarda aktivning kutilgan foydali xizmat muddati oldingi baholashlardan farq
qilsa, amortizatsiya davri muvofiq tarzda o’zgartirilishi lozim. Agarda aktivda
mujassamlangan kelgusi iqtisodiy manfaatlarni iste’mol qilishning ko’zda tutilgan
holatida o’zgarishlar mavjud bo’lsa, amortizatsiya usuli o’zgargan holatni aks etitrish
126
uchun o’zgartirilishi lozim. Bunday o’zgarishlar MHXS 8 ga muvofiq buxgalteriya
hisobi maqsadida baholashlardagi o’zgarishlar sifatida hisobga olinishi lozim.
Nomoddiy aktivning muddati davomida, uning foydali xizmat muddatining
baholanishi noo’rinligi yaqqol namoyon bo’lishi mumkin. Masalan, qadrsizlanish
bo’yicha zararni tan olish shuni ko’rsatishi mumkinki, amortizatsiya davri
o’zgartirilishi zarur.
Davr mobaynida, nomoddiy aktivdan tadbirkorlik sub’ektiga oqimi kutilgan
kelgusi iqtisodiy manfaatlarning holati o’zgarishi mumkin. Amortizatsiyaning to’g’ri
chiziqli usuli emas, balki kamayib boruvchi qoldiq usuli o’rinligi yaqqol namoyon
bo’lishi mumkin. Boshqa misol sifatida litsenziyada aks ettirilgan huquqlardan
foydalanish kechiktirilishini, qaysiki biznes rejaning boshqa qismlarini tuxtatib
qo’ygan holatini, keltirish mumkin. Bunday holatda, aktivdan oqib keladigan
iqtisodiy manfaatlar keyingi davrlargacha olinmasligi mumkin.
Aniqsiz foydali xizmat muddatiga ega bo’lgan nomoddiy aktiv amortizatsiya
qilinmasligi lozim.
BHXS 8 ga muvofiq, tadbirkorlik sub’ektidan aniqsiz foydali xizmat
muddatiga ega nomoddiy aktivning uning qoplanadigan qiymatini uning balans
qiymatiga solishtirgan holda,
(a) har yili va
(b) qachonki nomoddiy aktivning qadrsizlanishi mumkin bo’lgan paytda
qadrsizlanishga tekshirilishi talab etiladi.
Amortizatsiya qilinmaydigan nomoddiy aktivning foydali xizmat muddati
hodisa va sharoitlar ushbu aktivning foydali xizmat muddati aniqsiz deb
baholanishiga haligacha asos berishini aniqlash uchun har davrda qayta ko’rib
chiqilishi lozim. Agar ular bunday xulosa uchun asos bermasa, foydali xizmat
muddatining baholanishi aniqsizdan aniqqa o’zgarishi BHXS 8 ga muvofiq
buxgalteriya hisobi maqsadida baholashdagi o’zgarish sifatida hisobga olinadi.
BHXS 36 ga muvofiq, nomoddiy aktivning foydali xizmat muddatini aniqsiz
emas, balki aniq deb qayta ko’rib chiqish shuni ko’rsatadiki, aktivga zarar
yetkazilgan bo’lishi mumkin. Natijada, tadbirkorlik sub’ekti aktivning BHXS 36 ga
muvofiq aniqlangan qoplanadigan qiymatini uning balans qiymatiga solishtirish
orqali qadrsizlanishga tekshiradi va balans qiymatining qoplanadigan qiymatdan har
qanday oshgan qismini qadrsizlanish bo’yicha zarar sifatida tan oladi.
Nomoddiy aktivga zarar yetkazilganligini aniqlash uchun tadbirkorlik sub’ekti
MHXS 36 ni qo’llaydi. Ushbu Standartda tadbirkorlik sub’ekti qachon va qanday
qilib o’z aktivlarining balans qiymatini ko’rib chiqishi, qanday qilib aktivning
qoplanadigan qiymatini aniqlashi va qachon qadrsizlanish bo’yicha zararni tan olishi
yoki tiklanishi kerakligi tushuntiriladi.
Quyidagi holatlarda nomoddiy aktiv hisobdan chiqarilishi lozim:
(a)
aktiv chiqib ketganida; yoki
(b)
undan foydalanishdan yoki uning chiqib ketishidan hech qanday kelgusi
iqtisodiy manfaatlar kutilmaganida.
Nomoddiy aktivning hisobdan chiqarilishi natijasida yuzaga keladigan foyda
yoki zarar aktivning chiqib ketishidan olinadigan sof tushumlar, agarda bo’lsa, bilan
127
aktivning balans qiymati o’rtasidagi farq sifatida aniqlanishi lozim. U foyda yoki
zararda tan olinishi lozim, qachonki aktiv hisobdan chiqarilsa (bunda MHXS 17 da
sotish va qayta ijaraga olish bo’yicha boshqa talablar belgilanmagan bo’lsa). Foyda
asosiy faoliyatdan daromad sifatida tasniflanmasligi lozim.
Nomoddiy aktiv bir necha yo’llar bilan chiqib ketishi mumkin (masalan, sotish
orqali, moliyaviy ijara kelishuvini tuzish orqali yoki hadya etish orqali). Bunday
aktivning chiqib ketishi sanasini aniqlashda, tadbirkorlik sub’ekti tovarlarni sotishdan
tushgan daromadlarni tan olish bo’yicha BHXS 18 “Daromad” dagi mezonlarni
qo’llaydi. BHXS 17 sotish va qayta ijaraga olish orqali aktivlarning chiqib ketishiga
nisbatan qo’llaniladi.
Tadbirkorlik sub’ekti aktivning balans qiymatida nomoddiy aktivning qismini
almashtirish tanarxini tan olsa, u eski almashtirilgan qismning balans qiymatini
hisobdan chiqaradi. Agarda tadbirkorlik sub’ekti uchun almashtirilgan qismning
balans qiymatini aniqlash imkoni bo’lmasa, u almashtirish tannarxidan almashtirilgan
qismning qiymati u sotib olinganda yoki ichki ishlab chiqilganda qancha
bo’lganligini ko’rsatadigan ko’rsatkich sifatida foydalanishi mumkin.
Biznes birlashuvida qayta sotib olingan huquq holatida, agarda huquq uchinchi
tomonga keyinchalik qayta chiqarilgan (sotilgan) bo’lsa, tegishli balans qiymati,
agarda bo’lsa, qayta chiqarilish bo’yicha foyda yoki zararni aniqlashda foydalaniladi.
Nomoddiy aktivning chiqib ketishida uning o’rniga olinadigan tovon dastlab
uning haqqoniy qiymatida tan olinadi. Agarda nomoddiy aktiv uchun to’lov
kechiktirilsa, olingan tovon dastlab pul mablag’idagi narx ekvivalentida tan olinadi.
Tovonning nominal qiymati bilan pul mablag’idagi narx ekvivalenti o’rtasidagi farq
BHXS 18 ga muvofiq foizli daromad sifatida tan olinadi va bu esa debitorlik qarz
bo’yicha effektiv daromadlilikni aks ettiradi.
Aniq foydali xizmat muddatiga ega nomoddiy aktivning amortizatsiyasi
to’xtatilmaydi, agar nomoddiy aktiv boshqacha tarzda foydalanilmasa, bunda aktiv
bo’yicha to’liq eskirish hisoblangan bo’lmasa yoki u MHXS 5 ga muvofiq sotishga
mo’ljallangan sifatida tasniflanmagan bo’lsa (yoki sotishga mo’ljallangan sifatida
tasniflangan hisobdan chiqarish guruhiga kiritilmagan bo’lsa).
Tadbirkorlik sub’ekti nomoddiy aktivlarning har bir turkumi uchun
quyidagilarni ochib berishi lozim, bunda ichki ishlab chiqilgan nomoddiy aktivlar
bilan boshqa nomoddiy aktivlarni farqlagan holda:
(a)
foydali xizmat muddatlari aniqsiz yoki aniqligi va agarda aniq bo’lsa,
foydali xizmat muddatlari va foydalanilgan amortizatsiya stavkasi;
(b)
aniq foydali xizmat muddatlariga ega nomoddiy aktivlar uchun
foydalanilgan amortizatsiya usullari;
(v)
davr boshidagi va oxiridagi jami balans qiymati va (yig’ilgan
qadrsizlanish bo’yicha zararlar bilan umumlashgan) har qanday jamg’arilgan
amortizatsiya;
(g)
umumlashgan daromad to’g’risidagi hisobotdagi nomoddiy aktivlarning
har qanday amortizatsiyasi kiritilgan modda qator(lar)i;
(d)
davr boshidagi va oxiridagi balans qiymatining solishtirmasi, bunda
quyidagilarni aks ettirgan holda:
128
- qo’shimchalar, bunda ichki ishlab chiqilganlarini, alohida sotib olinganlarini
va biznes birlashuvi orqali sotib olinganlarini alohida ko’rsatgan holda;
- MHXS 5 ga muvofiq sotishga mo’ljallangan sifatida tasniflangan yoki
sotishga mo’ljallangan sifatida tasniflangan hisobdan chiqarish guruhiga kiritilgan
aktivlar va boshqa hisobdan chiqarishlar;
- BHXS 36 ga muvofiq boshqa umumlashgan daromadda tan olingan yoki
tiklangan qadrsizlanish bo’yicha zararlar (agarda bo’lsa) natijasida davr mobaynida
yuzaga keladigan ko’payishlar yoki kamayishlar;
- BHXS 36 ga muvofiq davr mobaynida foyda yoki zararlarda tan olingan
qadrsizlanish bo’yicha zararlar (agarda bo’lsa);
- BHXS 36 ga muvofiq davr mobaynida foyda yoki zararlarda tiklangan
qadrsizlanish zararlari (agarda bo’lsa);
- davr mobaynida tan olingan har qanday amortizatsiya;
- moliyaviy hisobotlarni tadbirkorlik sub’ektining taqdimot valyutasiga
o’tkazish va xorijiy bo’linmani taqdimot valyutasiga o’tkazish natijasida yuzaga
keladigan sof kurs farqlari; va
(viii) davr mobaynida balans qiymatidagi boshqa o’zgarishlar.
Nomoddiy aktivlarning turkumi aktivlarning o’xshash xususiyatlari va
tadbirkorlik sub’ekti faoliyatida foydalanishi bo’yicha guruhlashni aks ettiradi.
Alohida turkumlar quyidagilarni o’z ichiga olishi mumkin:
(a) brend nomlari;
(b) titul ma’lumotlari (nomlanishlar) va nashr nomlari;
(v) kompyuter dastur taminotlari;
(g) litsenziyalar va franchayzinglar;
(d) avtorlik huquqlari, patentlar va boshqa industrial mulk huquqlari, xizmat va
amaliyot huquqlari;
(e) retseptlar, formulalar, modellar, dizaynlar va andozalar; va
(j) tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish jarayonidagi nomoddiy aktivlar.
Yuqorida qayd qilingan turkumlar kichikroq (kengroq) turkumlarga ajratiladi
(umumlashtiriladi), agarda bu moliyaviy hisobotlardan foydalanuvchilar uchun
yanada o’rinliroq ma’lumotlarga olib kelsa.
Tadbirkorlik sub’ekti BHXS 36 ga muvofiq qadrsizlangan nomoddiy aktivlar
bo’yicha ma’lumotlarni ochib beradi.
BHXS 36 tadbirkorlik sub’ektidan joriy davrda ahamiyatli ta’sirga ega yoki
keyingi davrlarda ahamiyatli ta’sirga ega bo’lishi kutilgan buxgalteriya hisobi
maqsadilda baholashdagi o’zgarishning xususiyati va miqdorini ochib berishni talab
etadi. Bunday ma’lumotlar ochib berilishi quyidagilardagi o’zgarishlardan yuzaga
kelishi mumkin:
(a)
nomoddiy aktivning foydali xizmat muddatining baholanishi;
(b)
amortizatsiya usuli; yoki
(v)
tugatish qiymatlar.
Tadbirkorlik sub’ekti quyidagilarni ham ochib berishi lozim:
(a)
aniqsiz foydali xizmat muddatga ega deb hisoblangan nomoddiy aktivlar
uchun, ushbu aktivning balans qiymati va aniqsiz foydali xizmat muddati deb
129
hisoblanishini tasdiqlaydigan sabablar. Ushbu sabablarni qayd qilishda, tadbirkorlik
sub’ekti shunday omil(lar)ni aks ettirishi lozimki, qaysiki aktivni aniqsiz foydali
xizmat muddatga egaligini aniqlashda ahamiyatli o’rin tutgan.
(b)
Tadbirkorlik sub’ektining moliyaviy hisobotlarida ahamiyatli bo’lgan
har qanday alohida nomoddiy aktivning izohi, balans qiymati va qolgan amortizatsiya
davri.
(v)
Davlat granti orqali sotib olingan va dastlab haqqoniy qiymatda tan
olingan nomoddiy aktivlar uchun:
- ushbu aktivlar bo’yicha dastlab tan olingan haqqoniy qiymat;
- ularning balans qiymati; va
- tan olingandan so’ng ular tannarx bo’yicha hisobga olish modeli asosida
yoki qayta baholash modeli asosida baholanganligi.
(g)
Egalik huquqi cheklangan nomoddiy aktivlarning mavjudligi va balans
qiymatlari hamda majburiyatlar uchun ta’minot sifatida ajratilgan nomoddiy
aktivlarning balans qiymatlari.
(d)
Nomoddiy
aktivlarni
sotib
olish
bo’yicha
shartnomaviy
majburiyatlarning summasi.
Agarda nomoddiy aktivlar qayta baholangan qiymatlarda hisobga olinsa,
tadbirkorlik sub’ekti quyidagilarni ochib berishi lozim:
(a)
nomoddiy aktivlarning turkumi bo’yicha:
- qayta baholash sanasi;
- qayta baholangan nomoddiy aktivlarning balans qiymati; va
- balans qiymat, qaysiki nomoddiy aktivlarning qayta baholangan turkumi tan
olingandan so’ng tannarx bo’yicha hisobga olish modelidan foydalangan holda
baholanganda tan olinadigan; va
(b)
Davr boshida va oxirida nomoddiy aktivlarga tegishli boshlang’ich
qiymatiga nisbatan qayta baholash qiymatining oshgan summasi, bu schyotdagi davr
mobaynidagi o’zgarishlarni hamda qoldiqni aktsiyadorlarga taqsimlashdagi har
qanday cheklovlarni aks ettirgan holda.
Qayta baholangan aktivlar turkumlarini ochib berish maqsadlarida kengroq
turkumlarga
umumlashtirish
zarur
bo’lishi
mumkin.
Biroq
turkumlar
umumlashtirilmaydi, agarda bu ham tannarx bo’yicha hiobga olish modeli ham qayta
baholash modeli bo’yicha hisoblangan qiymatlarni qamrab olgan nomoddiy aktivlar
turkumining birikmasini keltirib chiqarsa.
Tadbirkorlik sub’ekti davr mobaynida xarajat sifatida tan olingan tadqiqot va
tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish sarflarining jami summasini ochib berishi lozim.
Tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish sarflari bevosita tadqiqot yoki
tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish faoliyatlariga tegishli barcha sarflarni qamrab
oladi.
Tadbirkorlik sub’ekti tomonidan quyidagi ma’lumotlarning ochib berilishi
ma’qullanadi, biroq talab etilmaydi:
(a)
har qanday to’liq amortizatsiya qilingan nomoddiy aktivning izohi,
qaysiki hanuzgacha foydalanishda bo’lsa; va
(b)
Tadbirkorlik sub’ekti tomonidan nazorat qilinadigan, ammo aktivlar
130
sifatida tan olinmagan, ahamiyatli nomoddiy aktivlarning qisqacha izohi, bunda
aktivlar sifatida tan olinmasligiga sabab shuki, ular mazkur Standartdagi tan olish
mezonini qanoatlantirmagan.
Do'stlaringiz bilan baham: |