H. A. Jamolxonov

formantlar
  deyiladi. 
Tovush formantlari maxsus eksperimental apparat - spektograf yordamida aniqlanadi. 
Tovush  tembrining  turli  xil  formantlarga  ega  bo’lishida  bo’g’iz  bo’shlig’i, 
halqum,  og’iz  bo’shlig’i  va  burun  bo’shlig’i  maxsus  rezonatorlik  (akustik  filtrlik) 
vazifasini  bajaradi:  bunday  bo’shliqlarning  turli  shaklga  kirishi,  hajmi,  undagi 
a’zolarning  harakati-holati  tovushning  bo’yoqdorligini  (sifat  belgilarini)  o’zgartirib 
turadi, shu tariqa fonemalarning o’zaro farqlanishi ta’minlanadi. Odatda, tovush tembri 
unli  fonemalarda  muhim  rol o’ynaydi:  hamma  unli  fonemalarda ovoz  bor,  ammo  ular 
bir-biridan  tembri  bilan  farq  qiladi.  Ayni  paytda,  tovush  tembri  ayrim  undoshlarni, 
masalan,  sonantlarni  farqlashda  ham  qatnashadi.  Bulardan  tashqari,  tembr  nutqning 
supersegment  birligi,  ovoz  tovlanishlari  tarzida  ham  namoyon  bo’ladi:  quvnoq  tembr, 
ma’yus  tembr  kabi.  Tembrning  bu  turlari  nutqning  ekspresssiv-emotsional 
xususiyatlarini ta’minlaydi. 
4.  Tovush  cho’ziqligi 
-  tebranishning  oz  yoki  ko’p  vaqt  davom  etishi.  Tovush 
cho’ziqligi  ikki  xil  bo’ladi;  a)  fonologik  cho’ziqlik  (birlamchi  cho’ziqlik).  Bunday 
cho’ziqlik, odatda, ma’no ajratish uchun xizmat qiladi. Masalan, turkman tilida "yilqi" 
ma’nosidagi"ot"  so’zi  bilan  "ism"  ma’nosidagi  "ot"  so’zining  ma’nolari  shu  so’zlar 
tarkibidagi  "o"  unlisining  cho’ziqlik  darajasi  bilan  farqlanadi;  ot(ad-"yilqi"")-o:t  (a:d-
"ism")  kabi;      b)  fonetik  cho’ziqlik  (ikkilamchi  cho’ziqlik)  -  sof  fizik-akustik  faktorga 
asoslangan  (fonologik  vazifa  bajarmaydigan)  cho’ziqlik.  Masalan,  urg’uli  bo’g’indagi 
unli bir oz cho’ziladi, ammo u so’z ma’nosini farqlash uchun xizmat qilmaydi (atlas va 
atlas  kabi  ayrim  holatlar  bundan  mustasno).  Shuningdek, 
imon 
so’zi  boshidagi  "i" 
cho’ziqroq  talaffuz  etilganidan,  unda  bir  "y"  orttiriladi  yoki 
shahar,  zahar
  so’zlarida 
"h"ning  tushib  qolishi  natijasida  ikki  "a"  yonma-yon  kelib,  bir  cho’ziq  "a"  tarzida 
talaffuz qilinadi (
sha:ar,za:ar 
kabi), ammo bu holat so’z ma’nolarini o’zgartirmaydi.  
Izoh: 
Nutq tovushlarining balandligi, kuchi (intensivligi) va tembri ularning sifat 
belgilari sanaladi, tovushning cho’ziqligi esa miqdor belgisi hisoblanadi.