O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi toshkent irrigatsiya va qishloq xo’jaligini mexanizatsiyalash muhandislari instituti

2
G
max
 
(1.10) 
 
Kristallda  nuqsonlar  paydo  bo‟lganda  uning  mustahkamligi  keskin  tushib 
ketadi,    minimumga  yetadi,  keyin  yana  ko‟tarilib  boshlaydi.  Kristall  tuzilmaning 
nuqsonlar  zichligi  oshganda  nuqsonlar  o‟rtasida  o‟zaro  ta‟sir  boshlanib, 

---

15 
 
mustahkamlik  oshib  boshlaydi.  Amalga  oshirilishi  mumkin  bo‟lgan  barcha 
puxtalash  texnologiyalar  umumlashgan  egri  chiziqning  o‟sib  borayotgan  qismiga 
tegishli.  
Metall  materiallarning  holatini  baholashda  qo‟llaniladigan  strukturaviy  - 
energetik  yo‟ndashish  mustahkamlik  darajasi  va  kristal  tuzilishning  energetik 
sig‟imi  orasida  bog‟lanish  borligini  tasdiqlaydi.    Kristal  tuzilishning  har  qanday 
nuqsoni  ichki  elastik  energiyani  akkumulyatori  (yig‟uvchi)    sifatida  ko‟riladi, 
shuning  uchun  kristal  tuzilishning  nuqsonlar  zichligini  oshishi  materialning  ichki 
energiyasini o‟sishiga olib keladi.  
Mustahkamlik  xossalar  deformatsion texnologiyalarida  kristal tuzilishning 
chiziqli  nuqsonlar  (dislokatsiyalar)  bilan,  legirlash  va  modifikatsiyalash 
texnologiyalarida  –  dislokatsiyalarni  nuqtaviy  nuqsonlar  va  qo‟shimchalarning 
zarrachalari  bilan  o‟zaro  ta‟siri  orqali  ta‟minlanadi.  Materialning  ishlatishdagi 
mustahkamlik  xossalari  nafaqat  kristal  tuzilishning  nuqsonlar  zichligiga,  balki 
ularning  kuchlar  va  haroratga  nisbatan  chidamliligiga    bog‟liq.  Termik  va 
termomexanik  chidamlilikga  yuqori  energetik  chiziqli  nuqsonlarning    ko‟payishi 
bilan  erishiladi,  ular  nol  o‟lchamli  buzilishlar,  dispersion  qo‟shimchalar  bilan 
o‟zaro  ta‟sirda  bo‟lgan  maxsus  dislokatsion  tuzilmalarda  o‟ralib,  ushlanib  qoladi 
[11,12].  Dislokatsion  shakllarning  turg‟unligi  uzoq  masofada  ta‟sir  qiladigan 
elastik kuchlanishlar maydonlarining  muvozanatlashish darajasi  bilan ifodalanadi. 
Subchegaralarga  yig‟ilgan  va  erigan  atomlar  va  atomlar  majmuasi  bilan 
to‟xtatilgan dislokatsiyalar   eng yuqori turg‟unlikga ega bo‟ladi. Keyingi o‟rinda 
nuqtaviy  nuqsonlar  va  dispersion  fazalarning  zarrachalari  bilan  to‟xtatilgan 
dislokatsiyalar  joylashadi.  Dislokatsiyalarning  yassi  majmualari  va  donalar 
ichidagi alohida dislokatsiyalar eng past turg‟unlikga ega [11, 12, 13].  
Dislokatsiyalarni 
nuqtaviy 
nuqsonlar 
bilan 
va 
o‟zaro 
ta‟siri 
termodinamikaning fundamental qonuniga bo‟ysinadi – tizimning erkin energiyasi 
har  doim    minimal  holatga  intiladi.  Dislokatsiyalarni  nuqtaviy  nuqsonlar  bilan 
o‟zaro  ta‟siri  kristall  panjaraning  buzilish  energiyasini  qisman  qoplaydi  va  butun 
mikrostrukturaviy  tizimning  erkin  energiyasini  pasaytiradi.  Erkin  energiyaning 
pasayishi termodinamik munosabatga bo‟sinadi