|
7.2. 0 ‘zbck tilidagi manbalar
7.2.1. «Shajarayi tarokima» va «Shajarayi turk va mo‘g ‘ul»
“ Shajarayi tarokim a” va “ Shajarayi turk va m o 'g 'u l” asarlarini yaratgan
Abulg'ozi Bahodirxon Xiva xoni (1643—1663-yy.) va tarixchi olim sifatida
mashhurdir. U 1603-yil 23-avgustda Urganchda tug'ilgan va 1619-yilgacha
ana shu shaharda istiqom at qilgan. S o 'n g ra inilari H abash va Ilbors
bilan toj-u taxt uchun b o 'lg an kurashda m ag'lubiyatga uchrab, Buxoroga
qochib bordi va Im om qulixon (1 6 1 1-1642-yy.) saroyida p anoh topdi.
Akasi Isfandiyor 1623-yili xon bo'lgach , yana Xorazm ga qaytib bordi va
Urganchga hokim etib tayinlandi. Lekin, 1627-yili Isfandiyorxonning
o'zi bilan bo'lgan kurashda m ag'lubiyatga uchradi. Bu safar Abulg'ozixon
Turkistonga qochib bordi va qozoq xonlaridan Ishim xon (1 5 9 8 -1 6 2 8 -
УУ ) huzurida panoh topdi. O radan bir yil cham asi vaqt o 'tg ach , 1628-
yili, yana bir qozoq xoni — T ursunxon uni Toshkentga olib keldi va
Abulg'ozixon T oshkentda 1630-yil oxirigacha istiqom at qildi.
Oradan k o 'p vaqt o 'tm a y , A bulg'ozixon Xiva turkm anlarining taklifi
bilan yana Xorazm ga qaytib bordi, lekin oradan olti oy o 'ta r o 'tm a s,
Isfandiyorxon uni N iso va D arunga bosqinchilik yurishi uyushtiiganlikda
223
ayblab hibsga oldi va Eronga, shoh Safi’ 1 (1629—1642-yy.) huzuriga
o m o n a t1 tariqasida berib yubordi. A bulg'ozixon o 'sh a n d a lsfahondagi
Taborak q a l’asiga qam ab qo'yildi va shu tarzda Eronda 10 yil atrofida
kun kechirdi. 1639-yili Abulg'ozi qam oqdan qochdi va k o 'p m ashaqqatlar
chekib, 1642-yili o na yurtiga qaytib keldi. 1643-yili, Isfandiyorxon
vafotidan bir yil o 'tgach, Orol o'zbeklari uni xon qilib ko'tardilar. O 'sh a
yili Abulg'ozixon Xivadagi raqiblari ustidan ham g'alaba qozondi va
Xiva taxtiga o'tirdi.
A bulg'ozixon keng m a ’lum otli b o 'lish i bilan b ir q a to rd a , feodal
hukm dor ham edi. U o 'z faoliyati bilan ana shu doiralar m anfaatlarini
him oya qildi.
A bulg'ozixon 1663-yili toj-u taxtni o 'g 'li Anusha (1663—1687-yy.)ga
qoldirib, um rining oxirini butunlay ilmiy ishga bag'ishlaydi. U 1664-yili
vafot etgan.
“ Shajarayi ta ro k im a ” tu rk m a n xalqi va T u rk m an isto n n in g o 'r ta
asrlardagi tarixini o'rganishda bosh m anba bo'lib xizmat qiladi.
“ Shajarayi turk va m o 'g 'u l” 1664-yili yozilgan, lekin Abulg'ozixonning
og'ir dardga chalanib qolishi va tez orada vafot etishi sababli tam om lanm ay
qolgan. A sar IX bobining davom i, y a’ni 1644-16 63-y illar voqealari
A nushaxonningtopshirig'i bilan M ahm ud ibn mulla M uham m ad Urganjiy
degan olim to m o n id an yozilgan. A sam ing I—IV boblari ham o 'sh a
M ahm ud ibn M uham m ad Urganjiyning qalam iga m ansubdir.
“Shajarayi turk va m o 'g 'u l” asari qisqacha m uqaddim a va 9 bobdan
iborat. M uqaddim ada, asosan asam ing yozilish sabablari haqida gap
b o ra d i. I b o b d a O d a m A to d a n to M o 'g 'u lx o n g a c h a , II b o b d a
M o'g'ulxondan Chingizxongacha, HI bobda C hingizxonningtug'ulishidan
to v afo tig ach a, IV bobda O 'g a d ay q o o n va uning M o 'g 'u lis to n d a
h u k m r o n l ik q ilg a n a v lo d i, V b o b d a C h i g 'a t o y x o n va u n in g
M ovarounnahrda podshohlik qilgan vorislari, VI bobda Elxoniylar, ya’ni
E ronda hukm ronlik qilgan Chingiz avlodi, V I1 bobda Jo'jixon va uning
Dashti qipchoqda podshohlik qilgan avlodi, VIII bobda Shayboniyxon
va uning M ovarounnahr, Q ozog'iston, Sibir va Qrim da hukm ronlik qilgan
fa rzan d lari va, n ih o y at, IX b o b d a S h ay b o n iy x o n n in g 1511-yildan
X orazm da podshohlik qilgan avlodi bilan bog'liq voqealar bayon etilgan.
A sam ing I—VIII boblari um um lashtim vchi xarakterga ega bo'lib,
R ash id u d d in n in g “Jo m e u t-ta v o rix ” , S h ara fu d d in Ali Y azd iyn ing
1 O m onat — tobclik alomati. O 'rta asr an'analariga ko'ra, tobclikni qabul qilgan hukm dom ing
saroyiga farzandlari yoki yaqin qarindoshlaridan birini garov tariqasida yuborgan. Bu yerda
shunga ishor.it.
Do'stlaringiz bilan baham: |
