A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

6 .2 .4 .  «Habib  us-siyar»
“ Habib us-siyar fi axbor afrod ul-bashar”  (“ Inson xabarlari va fardlarida 
do'stning tarjim ai  h o li”)  nom li  m ashhu r tarixiy asar muallifi G 'iyosiddin 
X ondam irdir  (1475—1535).  U ning  to 'liq   ismi  G 'iyosid din   M uham m ad 
ibn  xoja  B u rx o n id d in d ir.  O ta s i  x o ja   H u m o m id d in   M u h a m m a d  
Tem uriylardan  Sulton  M ahm ud  M irzo (1459—1494-yillari C hag'oniyon, 
H uttalon,  Q unduz,  B ag'lon  va  B adaxshon  hokim i)ning  vaziri  bo'lgan. 
Ona  tarafidan  tarixchi  M uham m ad  M irxond  nabirasidir.
X ondam ir  15—16  yoshdaligi  cho g 'id a  Alisher  Navoiyning  e ’tiborini 
qozonadi  va  uning  kutubxonasiga  xizm atga  qabul  qilinadi.  U  to   Navoiy 
vafotiga  qadar,  ya’ni  1501-yil  3-yanvarigacha  xizm atda  bo'ldi  va  boy 
kutubxonasiga  m utasaddilik  qildi.  X o n d am ir  o 'zin in g   keng  va  chu qu r 
m a’lum otliligi,  ilm -fanga  chanqoqligi  va  salohiyati  bilan  ko'plarning 
tahsiniga sazovor bo'ldi.  U  haqda Alisher Navoiyning  “ Majolis un-nafois” 
tazkirasida  m ana  bulam i  o'qiym iz:  “ M avlono  X ondam ir  M irxondning 
farzandidir  va  salohiyatli  yigitdir.  Tarix  ilm ida  m ahorati  bo rd ir...” 1
Alisher Navoiy vafot  etgandan  keyin  X ondam ir m am lakatda kuchayib 
ketgan  o 'z a ro   kurash,  ayniqsa  saroyda  avjiga  m ingan  fisq-u  fujurlar 
oqibatida  Balxga  ketib qoldi  va  Badi’uzzam on  m irzo  (1496-1506-yillari 
Balx hokim i,  1517-yilda vafot  etgan)ning shaxsiy kotibi sifatida xizmatiga 
kirdi.  1507-yili  Hirot  Shayboniyxon  to m o n id an   ishg'ol  etilgandan  keyin, 
u  Zahiriddin  M uham m ad  Bobur  huzuriga  ketib  qoldi.  1512-yili  Bobur 
M ovarounnahrdan  siqib  chiqarilgach,  X ondam ir  G urjistonga  bordi  va 
Jo  1514-yilgacha  Pasht  qishlog'ida istiqom at  qildi.  U , asosan  ilmiy faoliyat 
bilan  m ashg'ul  bo'ldi.
'  Alishcr  Navoiy.  Asarlar.  !2 -jild .-T o sh k c n t.  1 9 6 6 - 1 2 5 -b e t.
211

---

1514—1517 -y illa ri  X o n d a m ir  Balx  u c h u n   k u ra sh   o lib   b o rg a n  
Badi’uzzam on  m irzoning  o ‘g‘li  M uham m ad  Z am on   bilan  birga  bo'lib, 
uning  kotibi  sifatida  xizmat  qildi.  M uham m ad  Z am o n  Safaviylardan 
yengilgach,  X ondam ir yana  G uijistonga  qaytib  bordi  va  ilmiy  faoliyatini 
davom   ettirdi.
1521-yili  X ondam ir  vazir  Habibullo  Sovajiyning  taklifi  bilan  Hirotga 
qaytib  bordi  va  uning  topshirig‘i  bilan  o'zining  yirik  tarixiy  asari  “ Habib 
us-siyar” ni  yozishga  kirishdi.  O radan  olti  yil  o'tgach,  1527-yilning  iyul 
oyida  X ondam ir  Hirotni  tark  etdi  va  bu  safar  Hindistonga  ketib  qoldi. 
Qishni  u Q andahorda kechirdi va  1528-yilning  17-sentabrida Agraga  kelib 
tushdi  va  Bobur  xizmatiga  qabul  qilindi.  Bobur  vafotidan  so'ng  uning 
to 'n g 'ich  o'g'li vataxt vorisi  Hum oyun (1530-1542,  ikkinchi  m arta  1555— 
1556)  bilan  birga  bo'ldi.  Tarixchi  Dehlida  vafot  etdi  va  vasiyatiga  ko'ra 
m ashhur  N izom uddin  Avliyo  m ozorida  A m ir  Xusrav  yoniga  dafn  etildi.
X ondam ir  sermahsul  olim   edi.  M ovarounnahr,  T urkiston,  Yaqin  va 
O 'rta   Sharq  xalqlari  tarixi  va  m adaniyatiga  oid  o 'n g a  yaqin  asar  yozib 
qoldirgan.  “ Xulosat  ul-axbor”  ( “Xabarlar xulosasi”),  “ M a o siru l-m u lu k ” 
( “ P odshohlar  asrdoshlari” ),  “ N om ayi  nom iy”  ( “Atoqli  m aktub lar” ), 
“ M ak o rim   u l- a x lo q ”  ( “ O lija n o b   x u lq la r” ),  “ D a s tu r  u l- v u z a r o ” 
(“Vazirlarga q o 'llan m a”),  “Q onuni  H um oyuni”  ( “ H um oyun qo nunlari”) 
va  “ H abib  us-siyar”  shular jum lasidandir.
X ondam im ing  ilmiy  m erosida  “ Habib  us-siyar”  nom li  yirik  tarixiy 
asari  alohida  o 'rin   tutadi  va  M ovarounnahr ham da  X urosonning  XV asr 
oxiri  va  XVI  asm in g   b irin ch i  choragidagi  ijtim oiy-siyosiy  tarixini 
o'rganishda  m uhim   va  qim m atli  m anbalardan  biri  bo 'lib   xizmat  qiladi. 
Asar  1521-1524-yillar orasida  yozilgan.  Lekin,  olim   H indistonda turgan 
yillari  ham   asari  ustida  m untazam   ish  olib  bordi,  uni  yangi  dalillar bilan 
boyitdi,  tah rir  qildi.  Kitob  to 'la   ravishda  1529-yili  yozib  tam om landi.
“ H abib us-siyar”  um um iy tarix yo'nalishidagi asar bo'lib, 
m u q ad d im a 
(iflitoh), xotim a (ixtitom ) va uch jild (m ujallad)dan  iborat.  O 'z  
navbatida 
h ar bir jild  to 'rt  qism  (juz)ga  bo'linadi.  Asam ing  I—II jildlari 
h a m d a  
III 
jildning  l - 2 - q is m i,  juzlari  T urkiston  xonlari,  C hingizxon 
va  u n in g  
M o'g'uliston,  Dashti  qipchoq,  M ovarounnahr  va  E ronda 
hu k m ro n lik  
qilgan  avlodi,  M am luklar1,  Kirm on  Qoraxitoylari,  K artlar  va 
X uroson 
sarbadorlari  tarixini  o 'z   ichiga  oladi.  Ill jildning  3-va  4-qism lari, 
juzlari 
esa yangi  bo'lib,  Xuroson va  M ovarounnahm ing XV asm ing 
90
-yillaridan
1  M am luklar  —  tu rk   va  chcrkas  qullaridan  chiqqan  sulola,  922—1217-yillari  M ism i  idora 
qilgan.
212

---

to 
1 5 2 4
-yilgacha  bo'lgan  ijtim oiy-siyosiy  ahvolini  ch u qur  va  atroflicha 
bayon  etadi.
“ H abib 
us-siyar”  asarida  katta  yer  egaligi,  iqtisodiy  ahvol,  tinim siz 
urushlar 
tufayli vujudga kelgan sharoit  to 'g 'risid a ayrim ,  diqqatga sazovor 
dalillar va  m a’lum otlam i  uchratam iz.  M asalan,  asarda  o 'z   aksini  topgan 
1498-yilgi  Sam arqand qam ali  paytidagi  shahar xalqining ayanchli  ahvoli, 
1 5 1 2
-yilgi  Safaviylar  tom o n id an   Q arshi  shahrida  uyushtirilgan  q irg 'in - 
qatli  om ,  1514,  1515-yilIari  X urosonda  yuz  bergan  qahatchilik  va  ochlik 
haqidagi  m a’lum otlar  ana  shular jum lasidandir.
X ondam im ing  ushbu  asarida  m uhim   ijtim oiy-iqtisodiy  m asalalaiga 
oid,  yer egaligi,  tarxonlar,  suyurg'ol  egalari  va  ulam ing jam iyatda tutgan  
mavqei,  T em uriylar  davlatining  m a ’m uriy  tuzulishi  haqida  q im m atli 
m a’lum otlar bor.  Shuningdek, asar etnografik va geografik m a’lum otlarga 
ham  boydir.
“ Habib us-siyar”  asarining qo 'ly o zm a  nusxalari  ko'p.  Asam ing  m atni 
1857-yili  Bombay shahrida va  1954-yili  T ehronda cho p qilingan.  U nd an 
ayrim  parchalar  rus,  fransuz  va  ingliz  tillarida  turli  to 'p lam lard a  e ’lon 
qilingan.  X ondam ir  ijodini  O 'zbekistonda  B.  A hm edov,  D.  Yusupova, 
M.  Ahm edov  va  boshqalar  tadqiq  etganlar.