A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

5 .2 .  O 'zbek  tilidagi  manbalar
5 .2 .1 .  «Temur  tuzuklari»
"V  ^ err!ur tuzuklari” ,  “Tuzukoti  T em uriy” ,  “ M alfuzoti  T em u riy”  yoki 
v o s h ? ^ 1'  ^ em uriy”  nom lari  bilan  atalgan  asar  A m ir  T em um in g  yetti 
s  'gidan  boshlab  hayot  yo'li  haqida  hikoya  qiladi.
183

---

“T em ur tuzuklari”  —  m uhim  tarixiy  m anba bo'lib,  unda A m ir Tem ur 
davlatining tuzilishi va boshqarish xususiyatlari bayon etilgan. Asar dastlab 
turkiy-o'zbek  tilida  bitilgan.  U ning  bir  qo'lyozm asi  Yam an  mamlakati 
oliy  hukm dori  J a ’far  podshoh  kutubxonasida  saqlangan.
“T em ur tuzuklari” ning  fors tiliga  taijim oni  M ir Abu  Tolib  Husayniy 
at-T urbatiy  taijim a  m uqaddim asida  Arabistonning  m uqaddas  joylarini 
haj  q ilib   q a y tis h d a ,  Y a m a n d a   b o 'lg a n   c h o g 'id a   J a ’fa r  p o d sh o h  
kutubxonasida turkiy tildagi  m azkur asami topgani va u Am ir Tem um ing 
hayot  yo'li  haqidagi  o 'z i  yozgan  ekanligini  ta ’kidlaydi.  M ir  Abu  Tolib 
A rabistondan  qaytib  kelgandan  keyin,  asam i  fors  tiliga  taijim a  qilgan. 
Lekin,  A rabistondan  olib  kelingan  asliyatdan  yoki  H indistonda  bo'lgan 
biron  qo'lyozm a  nusxadan  o'girilgani  aytilmagan.
Mir Abu Tolib  1637-yilda “T em ur tuzuklari” asarining forscha taijimasini 
buyuk  B oburiylardan  S hohijahon ga  to rtiq   qiladi.  Keyin  bu  taijim a 
M uhammad  Afzal  Buxoriy  (vaf.  1652-y.)  tom onidan jiddiy  tahrir qilingan.
“T em ur  tuzuklari”  ikki  m aqoladan  iborat:
B irin c h i  m a q o la   A m ir  T e m u m in g   d a v la tn i  b a r p o   e tis h   va 
m ustahkam lash,  qo'shinni  tashkil  etish  yuzasidan  tuzuklari,  rejalaridan 
tarkib  topgan.
Ikkinchi  m aqolada  13  kengash  va  uning  qism larida A m ir Tem um ing 
hokimiyat  tepasiga  kelishi  va  harbiy  yurishlari  tafsilotlari  beriladi.
“Tem ur tuzuklari” X V -X V I  asrlarda nafaqat  hukm doriar va m a’lumotli 
kishilar  orasida,  balki  jahon  ilm  ahli  o'rtasida  shuhrat  topti.  Asaming 
qo'lyozm a shaklida ham ,  toshbosm a shaklida ham , shuningdek jahonning 
ko'p  tillariga  qilingan  taijim a  shaklida  ham  (inglizcha,  fransuzcha,  urdu, 
rus  va  o'zbek  tillarida)  nashr etilishi  so'zimizga  isbot-dalildir.
Ikki  fozil  shaxslar  M ir  Abu  Tolib  va  M uham m ad  Afzal  Buxoriy 
xizmatlari  tufayli  “T em u r  tuzuklari”  fors  tilida  bizgacha  yetib  kelgan. 
Bu taijim aning m o'tabarqo'lyozm alari  Rossiya,  Hindiston, 
E ron, 
Turkiya, 
Misr,  Angliya,  Fransiya  va  boshqa  m am lakatlar  xazinalarida  mavjud.
“T em ur tuzuklari” ning  forsiy  m atni  1783,  1785,  1890  va 
1 9 6 3
-yillari 
yevropa  va  sharq  tillaridagi  taijim alari  bilan  birga  nashr etilgan.
“T em ur tuzuklari” ni  to 'liq   1857-yili  Xivada  M uham m ad  Yusuf Rojiy 
tom onidan va  1858-yili  Pahlavon  Niyoz devon 
t o m o n i d a n  
turkiy-o'zbek 
tiliga  taijim a  qilingan.  U larning birinchisi  “Tuzuki  T em uriy” ,  ikkinchisi 
“ M alfuzot”  nom i bilan  m a’lum.  Yana bir tarjim a Xo'jand qozisi 
N abijon 
m ahdum   tarafid an ,  Q o 'q o n   xoni  M uham m ad  Alixon  ( 18 2 1- 1858- 
yy.)ning  topshirig'iga  binoan  am alga  oshirilgan.
“T em ur tuzuklari”  asarini  Alixon  T o 'ra  Sog'uniy  1967-yili  M ir Abu
184

---

Tolib  taijim asini  o'zbekchaga  taijim a  qilgan  edi.  1990-yili  Alixon  T o 'ra  
tariim asini 
“T em urtuzuklari”ning Bombay nashri  m atni asosida  Habibullo 
ICaramatov yana bir taijim ani am alga oshirib, b ir necha  bor nashr ettirdi.
“T em u r  tu zu k lari” ning  m anba  sifatidagi  tarixiy  aham iyati  buyuk 
ekanligi  m utaxassislam ing unga bo'lgan  katta e ’tiboridan  bilish  m um kin. 
A sarning 
sakkizta  m o 'ta b a r  qo'lyozm asi  T o shkentda,  Sharqshunoslik 
instituti  xazinasida  mavjud.