Microsoft Word Batirova Gulnoza 14 betlik titul doc
Download 0,76 Mb. Pdf ko'rish
|
ozbek kimyogar olimlari va ularning kimyo sohasida erishgan yutuqlari haqida
|
“Bno^orHHecKHH aKTHBHHe no^HMepHHe K0M^03H^HH b ceMeHOBHgeHHH” (hamkorlikda), T.; 1987. “BogopacTBopHHe ÔHO^orHnecKH aKTHBHHe nO^HMepHHe CHCTeMH H HX npHMeHeHHe B Ce^CKOM X03flHCTBe” , T.2003. 2.3. O ‘zbekistonda nano kimyo yo‘nalishida erishilayotgan yutuqlar Keyingi o‘n yillikda jahon jamoatchiligi lug‘at boyligiga «nano» so‘zi kirib keldi. Xo‘sh, «nano» nima? Qisqa qilib aytganda, nano milliarddan bir qismdir. Nanotexnologiya tushunchasi uchun tugal va aniq ifoda yo‘q, ammo mavjud mikrotexnologiya asosida bu o‘lchamlarni nanometrdagi texnologiya deb yuritish mumkin. Shuning uchun mikrodan nanoga o‘tish bu moddani boshqarishdan atomni boshqarishga o‘tish demakdir. Sohaning rivoji deganda esa asosan uchta yo‘nalish tushuniladi: - o‘lchami atom va molekulalar o‘lchamlari bilan solishtirarli elektron sxemalarni tayyorlash; - nanomashinalarni loyihalash va ishlab chiqish; - alohida atom va molekulalarni boshqarish va ulardan alohida mikroob'ektlarni yig‘ish. Bu yo‘nalishdagi izlanishlar ancha vaqtdan buyon olib borilmoqda. 1981 yilda tunnelli mikroskop yaratilib, alohida at.om1a.rni ko‘rish mumkin bo‘ldi. Shundan buyon texnologiya sezilarli takomillashtirildi. Bugun bu yutuqlarni kundalik hayotda ishlatamiz: lazerli disklarni ishlab chiqarish, jumladan, DVD disklardan nanotexnologik usulsiz foydalanish mumkin emas. Soha taraqqiyotidagi asosiy bosqichlarni bir eslab ko‘raylik. 20 1959 yilda Nobel mukofoti sohibi Richard Feynman kelajakda alohida atomlarni boshqarib, odam har qanday moddani sintez qilishi mumkinligini bashorat qildi. 1981
yilda Binig va Rorer tomonidan moddalardan atomlar darajasida ta'sir qila oladigan skanerlovchi tunnel mikroskopning yaratilishi. 1982-1985 yillarda sistemalarda atomar aniqlikka erishildi. 1986 yilda atom quvvatli mikroskop yaratilib, u tunnel mikroskopidan farqli ravishda har qanday, masalan, tok o‘tkazmaydigan material bilan ham ta'sirlasha oladi.
1990 yilda alohida atomlarni boshqarishga erishildi. 1994 yilda sanoatda nanotexnologik usullarning qo‘llanila boshlanishi. Nanorobotlar davri
boshlanyaptimi? Ko‘pgina mutaxassislar mikrotexnologiya tarixi Richard Feynmanning 1959 yili Amerika fiziklar jamiyatida o‘qigan mashhur ma'ruzasidan so‘ng boshlangan degan fikrda. U mikrotexnologiya potentsialini boy bo‘yoqlarda tasavvur etadi. Ma'ruzalarida kompyuterlar, axborotni saqlash qurilmalari, elektron qismlar va robotlar mitti holatda tasvirlangan edi. Feynmanning mikroelektronika borasidagi bashoratlari tez (aniqrog‘i, 1960-1970 yillarga keliboq) amalga oshdi. 1980 yilda esa etakchi universitetlar va davlat laboratoriyalarida nisbatan arzon usullarda mitti mexanik detallar yaratila boshlandi. Buning uchun mikroelektromexanik sistemalar (MEMS) texnologiyasi ishlab chiqildi. Amalda MEMSning ilk tijorat mahsuloti paydo bo‘lishi uchun 30 yil kerak bo‘ldi. Keng tarqalgan dastlabki MEMS texnologiyalari tezlanish sensorlari xorijda har bir avtomobilga o‘rnatilib, to‘qnashuvni payqash va havo yostiqchasini ishga tushirish uchun ishlatilardi. Hozir yiliga 50 millionta bu kabi sensorlar ishlab chiqariladi. Shuningdek, “Sandiya” firmasi ham samarali mikroskopik sensorlar yarata boshladi. 1990 yili yaratilgan avtonom robot MARV 1 kub dyuym hajmda bo‘lgan, 2000 yilga kelib esa uning o‘lchamlarini 4 marta kichiklashtirishga imkon tug‘ildi. Bu kabi robotlar kompyuter orqali boshqariladi, bajaradigan vazifalari esa turli-tuman. Ishlab chiqaruvchilarning fikricha, ularning asosiy vazifalari bomba va
minalarni, xavfli biologik, kimyoviy va radioaktiv moddalarni qidirib topish hamda zararsizlantirishdan iborat. Shu bilan birga, robotlardan inson faoliyatini nazorat qilish, razvedkada va boshqa maqsadlarda foydalanish mumkin. [ 30 ] Bugungi nanotexnologiya istiqbollarining quyidagi ustuvor rivojlanish yo‘nalishlari mavjud: 1. Tibbiyot. Odamning tanasida paydo bo‘ladigan barcha kasalliklarning oldini oluvchi yoki davolovchi molekulyar nanorobotlarni yaratish. Amalga oshish muddati - XXI asrning birinchi yarmi. 2. Gerontologiya. Insonlarning jismoniy boqiyligiga, odam tanasidagi hujayralar qirilishining oldini oluvchi, odam organizmi to‘qimalarining ishlashini yaxshilash va qayta qurish uchun molekulyar robotlarni kiritishga erishish. Amalga oshish muddati - XXI asrning to‘rtinchi choragi. 3. Sanoat. Iste'mol mollarini ishlab chiqarishda an'anaviy usullardan foydalanishdan bevosita atom va molekulalardan yig‘ishga o‘tish. Amalga oshish muddati - XXI asrning boshi. 4. Qishloq xo‘jaligi. Oziq - ovqatni tabiiy ishlab chiqaruvchilarni (masalan, o‘simliklar va
hayvonlar) molekulyar robotlardan tuzilgan funktsional o‘xshashlariga almashtirish. Ular tirik organizmda sodir bo‘ladigan kimyoviy jarayonlarni qisqaroq va samaraliroq yo‘l bilan amalga oshirishadi. Masalan, “tuproq - is gazi - fotosintez - o‘t - sigir - sut” zanjiridan barcha ortiqcha bo‘limlar olib tashlanadi. Faqat “tuproq - is gazi - sut (qatiq, yog‘, go‘sht)” qoladi. Bunday “qishloq xo‘jaligi” samaradorligi ob-havo va og‘ir mehnat sharoitiga bog‘liq bo‘lmaydi. Uning ishlab chiqarish hajmi oziq-ovqat muammosini birato‘la hal qiladi. Amalga oshish muddati - XXI asrning ikkinchi - to‘rtinchi choraklari. 5. Biologiya. Tirik organizmga atomlar darajasidagi nanoelementlarni kiritish mumkin bo‘ladi. Buning oqibatlari turlicha bo‘lib, yo‘qolib ketgan turlarni tiklashdan tortib, yangi turdagi jonzotlar biorobotlarini yaratishga olib kelishi mumkin. Amalga oshish muddati - XXI asr. 6. Ekologiya. Inson faoliyatining atrof - muhitga ta'sirini to‘liq bartaraf qilish. Bunga, birinchidan, ekosferani inson faoliyati chiqindilarini boshlang‘ich 22 xom - ashyoga aylantiruvchi molekulyar robot - sanitarlar bilan to‘ldirish, ikkinchidan esa sanoat va qishloq xo‘jaligini chiqindisiz nanotexnologik usulga o‘tkazish bilan amalga oshirish mumkin. Amalga oshish muddati - XXI asr. 7. Koinotni o‘zlashtirish. Koinot “odatiy” yo‘l bilan emas, balki nanorobotlar orqali o‘zlashtiriladi. Robot - molekulalarning ulkan armiyasi Yer atrofidagi fazoga chiqariladi va uni inson yashashi uchun yaroqli holatga keltiradi. Oy, asteroidlar va yaqin planetalarda inson yashashi uchun kosmik stantsiyalar qurish. Bu hozirda mavjud bo‘lgan usullardan arzon va xavfsiz bo‘ladi. 8. Kibernetika. Hozirda mavjud bo‘lgan planar strukturalardan o‘lchamlari molekular o‘lchamiga teng bo‘lgan hajmiy mikrosxemalariga o‘tish sodir bo‘ladi. Kompyuterlarning ishchi chastotasi teragerts qiymatga etadi. Neyronga o‘xshash elementlardan tuzilgan sxemalar paydo bo‘ladi. Oqsil molekulalaridan tuzilgan xotira hajmi terabaytlarda o‘lchanadigan, saqlash davri uzoq bo‘lgan xotira elementlari paydo bo‘ladi. Inson aqlini kompyuterga “ko‘chirish” mumkin bo‘lib qoladi. Amalga oshish muddati - XXI asrning ikkinchi choragi. 9. Aqlli yashash muhiti. Barcha tashkiliy qismlarga mantiq elementlarini kiritish hisobiga biz yashayotgan atrof-muhit “aqlli” va inson yashashi uchun to‘la qulay bo‘lib qoladi. Amalga oshish muddati - XXI asrdan keyin. Yuqoridagilardan kelib chiqib, olimlarimiz tomonidan bir qancha amaliy takliflar kiritilmoqda. Masalan, M. Toirovning davlatimizda “Nanotexnologiya” jurnalini tashkil etish taklifini qo‘llab - quvvatlash lozim. Mamlakatimizning barcha tabiiy - ilmiy va oliy texnika o‘quv yurtlarida kvant mexanikasi o‘quv predmetini davlat ta'lim standartiga kiritish ham foydadan xoli emas. Shuningdek, oliy
o‘quv yurtlarining fizika, fizika - texnika, kimyo fakultetlarida “nanotexnologiya” va “nanomateriallar” ta'limining keng yo‘lga qo‘yilishi, bu yo‘nalishlar bo‘yicha bakalavr va magistratura ta'lim bosqichlarining hamda nanotexnologiya kafedralarining tashkil etilishi yurtimizda mazkur sohaning istiqbolini belgilab beruvchi omillardan bo‘lishi, shubhasiz. [ 30, 35 ] Bugungi kunda O‘zbekistonda nano kimyo sohasining rivojlanib borishi natijasida ushbu sohada bir qancha yutuqlarga erishilmoqda. 23 Quyosh batareyasi — yarimo‘tkazgichli fotoelementlarga asoslangan tok manbai; quyosh radiatsiyasi energiyasini bevosita elektr energiyasiga aylantiradi. Quyosh batareyasi elementlarining ishlashi ichki fotoeffekt hodisasiga asoslangan. Dastlabki quyosh elementini 1953-1954 yillarda AQSH olimlari G.Pirson, K.Fuller va D.Chapinlar ishlab chiqishgan. Quyosh batareyasining quvvati yarimo‘tkazgich materialiga, quyosh elementining konstruktiv xususiyatiga va batareyadagi elementlar soniga bog‘liq. Quyosh ele-mentlari tayyorlashda kremniy Si, galliy Ga, mishyak As, kadmiy Cd, oltingugurt S, surma Sb, tellur Te asosidagi materiallardan foydalaniladi. Quyosh batareyasi odatda usti yaltiroq qoplamali yassi panel ko‘rinishidagi quyosh elementlaridan tayyorlanadi. Batareyadagi quyosh elementlari soni bir necha ming donagacha, panelining sathi o‘nlab m , tok kuchi yuzlab a, kuchlanishi o’nlab V, generator quvvati bir necha o‘n kVt gacha boradi. Quyosh batareyalari, asosan, kosmonavtika, Yer sun’iy yo’ldoshlari apparatlarini elektr energiyasi bilan ta‘minlashda foydalaniladi. Yerda esa Quyosh batareyasi ko’chma avtomat radiostansiyalari va radiopriyomniklarda tok manbai sifatida ishlatiladi. O’zbekistonda quyosh energiyasidan foydalanish masalalari bilan O’zbekiston FA Fizika - texnika institutipya. shug’ullaniladi. Namangan viloyati Pop tuman tibbiyot birlashmasining tug‘ruqxona bo‘limi jamoasi
o‘tgan yili O‘zbekiston “Adolat” SDP
siyosiy kengashi va
“O‘zbekenergo” davlat - aksionerlik kompaniyasi birgalikda o‘tkazgan “Muqobil energiyaning eng faol targ‘ibotchisi” respublika ko‘rik tanlovida muvaffaqiyatli qatnashdilar hamda faxrli ikkinchi o‘rinni egallab, quyosh batareyasi uskunalari bilan taqdirlandilar. Yaqinda esa ushbu quyosh batareyalarining taqdimot marosimi bo‘lib o‘tdi. U Navro‘z ayyomi tantanalariga ulanib ketdi. Jamoa a’zolari va mehmonlarga bahoriy ne’matlar, shu jumladan, sumalak tortiq etildi. San’atkorlar ijrosidagi kuy - qo‘shiqlar davraga fayz kiritdi. Quyosh batareyalari tantanali vaziyatda ishga tushirildi. Bu uskuna “Dashan - Nurjahon” Xitoy - O‘zbekiston qo‘shma korxonasi tomonidan ishlab chiqarilgan. 24 Uskuna ming vatt quvvatga ega bo‘lib, yoritish chiroqlari bilan birga qator tibbiyot jihozlarini ham elektr energiyasi bilan ta’minlay oladi. — Quyosh panellari elektr quvvati ta’minotidagi uzilishlarni bartaraf etish bilan birga anchagina mablag‘ni tejab qolish imkonini ham beradi, — deydi “Dashan - Nurjahon” QK vakili Ayubxon Isoqov. — Uskunalar havo ellik darajagacha isib, yigirma darajagacha sovuganda ham ishlayveradi. Chunki panellar o‘ta chidamli materiallardan tayyorlangan va o‘n besh yil benuqson ishlashiga kafolat bor. Faqat akkumulyator batareyalari har ikki yilda almashtirib turilsa kifoya [ 31 ]. O ‘zbekistonda mobil uskunalar uchun ixcham quyosh batareyalari yaratilm oqda. O‘zbekistonda mobil telefonlar, noutbuk va planshetlarni quvvatlantirishga mo‘ljallangan kam quvvatli ixcham quyosh fotoelektrik qurilmalari borasida ishlanmalar olib borilmoqda. “ Pravda Vastoka ” gazetasining yozishicha, qurilmalarning birinchi partiyalari tayyor bo‘lib,
sinovdan o‘tkazilmoqda. Ekspertlarning baholashicha, O‘zbekistonda quyosh
energiyasining salohiyati neft ekvivalentida 51 mlrd tonnaga tengdir. Buning hisobidan elektr quvvatini uning yillik iste'molidan 40 barobar ko‘proq miqdorda ishlab chiqarish mumkin bo‘ladi. Bu boradagi ishlanmalar bilan Fanlar Akademiyasi qoshidagi “Fizika - Quyosh” notijorat tashkiloti shug‘ullanib kelmoqda. [ 36, 37 ] O ‘zbekistonda yiliga 4 megavattlik quyosh panellari ishlab chiqarilmoqda. Toshkentda joylashgan Solar Energy Products mas’uliyati cheklangan jamiyatiga bir yilda 4 megavattlik quyosh panellari ishlab chiqarish quvvatiga ega zamonaviy dastgohlar o‘rnatilgan. U yerda ayni paytda quyosh energiyasi yordamida ishlaydigan o‘n turdan ziyod mahsulot ishlab chiqarilmoqda. Ko‘cha va obyektlarni yoritadigan fotoelektr tizimlar, 100 metrgacha chuqurlikdagi quduqlardan suv tortish, elektr va issiqlik energiyasi ishlab chiqaruvchi qurilmalar, favqulodda holatlarda elektr energiyasi bilan ta’minlovchi ko‘pfunksiyali mobil tizimlar, quvvati 2-50 vattli texnik vositalarni zaryadlash moslamalari shular jumlasidandir. 25 Solar Energy Products direktori Ibrohim G‘ulomov so‘zlariga ko‘ra, korxona mahsulotlari esa 20 darajagacha sovuq va 80 darajagacha issiqda ham muntazam ishlashi mumkin. Mahsulotlarga 20 yilgacha kafolat beriladi. Bu davr ichida ularga bepul servis xizmati ko‘rsatiladi. Korxona bosh muhandisi Elmurod Abdullayev joriy yilda ilk davlat buyurtmasini bajarganini, ular ishlab chiqargan quyosh panellari Namangan tumanida namunaviy loyihalar asosida barpo etilgan uy - joylarga o‘rnatilganini ma’lum qildi. Qurilma kuniga 1,7 kilovatt elektr energiyasi ishlab chiqaradi. Solar Energy Products mahsulotlari ham markaziy energiya ta’minotidan uzoqda joylashgan qishloq vrachlik punktlari, fermer xo‘jaliklari, maishiy xizmat sub’ektlari va xonadonlarda keng foydalanilmoqda, deyiladi xabarda. 2013 yilda Farg‘ona vodiysi va Qashqadaryo viloyatidagi qator fermer xo‘jaliklariga yetkazilgan mujassamlashgan fotoelektrik qurilma soatiga bir yo‘la 170 vatt elektr energiyasi va 60 darajagacha issiqlikdagi 20 litr suv olish imkonini beradi [ 36 ]. 2.4. O ‘zbekistonda eng rivojlangan kimyo yo‘nalishlari haqida O‘zbekistonda eng rivojlangan kimyo yo‘nalishlariga misol qilib, organik kimyo, tabiiy va sintetik polimerlar kimyosi, bioorganik kimyo va boshqa sohalarni keltirish mumkin. Organik kimyo sohadasigi dastlabki ishlar O‘zMU va kimyo fakulteti tashkilotchilaridan biri professor S.N. Naumov (1874-1933 yy.) rahbarligida boshlangan. Olim shogirdlari bilan (O‘zbekiston mineral boyliklarini, toshko‘mir, oltingugurt, neft na’munalari tarkibini tadqiq etgan. S.N. Naumovning asosiy tadqiqotlari: 1903 yilda olti a’zoli halqali orfo - diketonlar sintezining yangi usulini kashf qilgan; 1921-1933 yillarda O‘rta Osiyoda kimyo talimini rivojlantirish bo‘yicha faoliyat ko4rsatgan tashkilotchi - olimlardir. Akademik Isaak Platonovich Sukervanik (1901-1968 yy.) Respublikada organik kimyo fani va ta’limi asoschilaridan biri, 1933-1968 yillar davomida O‘zMU organik kimyo kafedrasi mudiri, ko‘plab taniqli kimyogarlar ustozi, 1943
yilda O‘zR FA muxbir a’zosi, 1966 yildan akademik. Ilmiy yo‘nalishlari; aromatik uglevodorodlarni katalitik alkillash va atsillash reaksiyalari, organik birikmalaming karboniilanish reaksiyalari asosida turli gerbitsidlar, defoliantlar va o‘simliklarni himoya qilish vositalarini olish, paxta zararkunandalariga qarshi preparatlar sintez qilish. Akademik O.S. Sodiqov O‘zbekistonda kimyo fanining rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan olimlardan biri bo‘lib, u bioorganik kimyo va fiziologik tabiiy faol birikmalar sohasida keng qamrovli faoliyat olib borgan. O.S. Sodiqov o‘zbek organik kimyogari, akademik (1947) va O‘zR FA prezidenti (1966-1984). O‘rta Osiyoning yovvoyi o‘simliklari va texnik o‘simlik - g‘o‘za tarkibidagi birikmalar sohasida ilmiy izlanishlar olib borgan. Uning rahbarligida tabiiy birikmalar va bioorganik kimyo sohasida spektroskopiya va radiospektroskopiya usullari, kvant kimyosi, konformatsion analiz, nozik organik sintez, kimyoviy struktura va xossalarni matematik modellashtirish keng Obid rivojlandi. Natijada g‘o‘zaning generativ va vegetativ Sodiqovich organlaridan 100 dan ortiq individual birikmalar Sodiqov ajratildi. G‘o‘zaning maxsus pigmenti gossipol va (1913-1987) uning 200 dan ortiq hosilalari konformatsiyasi, kimyoviy o‘zgarishlari o‘rganilib, virusga qarshi (3%li gossipol linimenti, 3%li megosin mazi), immunosupressor (batriden tabletkalari) dori vositalari yaratildl Fungitsid va o‘sishni boshqaruvchi preparatlar qishloq xo‘jaligiga tadbiq etildi [ 8 ]. O ‘zR FA akademigi Hamdam Usmonovich Usmonov (1916-1994 yy.)ning ilmiy ishlari Respublikada tabiiy polim erlar kimyosi yo‘nalishining shakllanishi va rivojiga asos bo‘ldi. 1937 yilda O‘rta Osiyo davlat universitetini tugatib, kimyo kafedrasi assistenti bo‘lib ish boshladi va 1941 yilda nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi. 1941-1946 yillarda II jahon urushi qatnashchisi. 1948-1950 yillarda L.Y. Karpov nomidagi fizik-kimyo institutida akademik V.A. Kargin rahbarligida tabiiy selluloza va uning birikmalari xossalarini o‘rganish bo‘yicha ilmiy ishlari 1954 yilda doktorlik dissertatsiyasi himoyasi bilan yakunlandi. Yosh olim - paxta va yog‘och sellyulozasi strukturasi nazariyasining asoschilaridan biri, uning bevosita ishtirokida paxta sellyulozasini modifikatsiyalashning yangi usullari 27 ishlab chiqildi hamda xossalari yaxshilangan polimerlar yaratildi. Olim rahbarligida 1950 yilda tabiiy polimerlar laboratoriyasi tashkil etildi, 1952-1956 yillarda olim O‘zR FA Kimyo instituti direktori lavozimida ishladi. Uning rahbarligida 1956 yilda O‘simlik moddalar va paxta kimyosi institutini tashkil etildi va 1959 yildan O‘zR FA Polimerlar kimyosi instituti, 1963 yildan Paxta sellyulozasining kimyosi va texnologiyasi instituti deb atalgan ilm markazlariga 1982 yilgacha rahbarlik qildi. Bu ilm maskanlarida paxta lintidan turli sellyuloza birikmalari olish texnologiyalari yaratish ustida ilmiy izlanishlar olib borildi. Ustoz rahbarligida 11 doktorlik va 150 dan ortiq nomzodlik dissertatsiyalari muvaffaqiyatli himoya qilingan va o‘nlab kashfiyotlarga mualliflik guvohnomalari olingan [ 5 ]. Sintetik polimerlar kimyosi rivoji. Respublikada sintetik polimerlar kimyosi yo‘nalishining rivojida akademik Mirhoji Asqarovich Asqarov (1931 yil, Toshkent sh.)ning 1954-1957 yillarda D.I. Mendeleyev nomidagi MKTI (hozirgi RKTU) polimerlar kafedrasida poliamidlar sintezi bo‘yicha ilmiy tadqiqotlari va “Akril, metakril va itakon kislotalari efirlari sopolimerlarning sintezi va ular xossalarini tekshirish” mavzusidagi doktorlik dissertatsiyasi muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. M.A. Asqarov o‘z shogirdlari (90 dan ortiq fan nomzodlari va 20 fan doktorlari) bilan 50 dan ortiq yangi monomerlarning polimerlanish reaksiyasi kinetikasi va mexanizmini o‘rgangan, 500 dan ortiq ilmiy maqolalar, 12 ta ilmiy monografiya va 2 darslik chop etgan, 115 ta ixtirolarga mualliflik guvohnomalari olgan. Ustozning “Sintetik polimerlar kimyosi” va “Polimerlar fizikasi va kimyosi” kitoblari polimerlar kimyosi bo‘yicha mutaxassislarni kasbiy tayyorlashga xizmat qilmoqda [ 5 ].
Bioorganik kimyo instituti 1977 yilda ToshDU “Tabiiy birikmalari kimyosi” ilmiy - tadqiqotlar laboratoriyasida va Paxta sellulozasi kimyosi va texnologiyasi ilmiy - tadqiqot institutining paxta - g‘o‘za kimyosi laboratoriyasi negizida akademik O.S.Sodiqov rahbarligida tashkil etildi va bugungi kunda Markaziy Osiyoda bioorganik kimyo sohasida tadqiqotlar olib boruvchi yagona ilmiy markazdir. Hozirda institutning 20 ta laboratoriyasida 75 nafar ilmiy xodim, 28 3 nafar O‘zR FA akademigi, 19 fan doktori va 35 nafar fan nomzodlari ilmiy izlanishlar olib bormoqda. Institutning asosiy ilmiy - tadqiqot yo‘nalishlari: - Qoraqurt, chayon va ilonlar zahari asosida vaksinatsiya uchun zardoblar va farmasevtik preparatlar yaratish: - Hayvonlar organizmidan muhim gormon va fermentlar ajratib olish: - G‘o‘zapoya tarkibini kimyoviy jihatdan atroflicha o‘rganish gossypol asosida vilt kasalligiga qarshi dorivor preparatlar yaratish: - Markaziy Osiyo o‘simliklarini kimyoviy tarkibini va oziq-ovqat sanoatida qo‘llash imkoniyatlarini o‘rganish: - O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi o‘simliklariga zarar keltiruvchi hashorotlarni o‘rganish va ulardan himoyalash usullarini ishlab chiqish. Institut olimlari birinchi bo‘lib, o‘simliklar va bioregulyator xossasiga ega bo‘lgan moddalarning o‘zaro ta’sir mexanizmini aniqladi. Paxta, geran, sumax, anor va boshqa o‘simliklar tarkibidan 120 ziyod biologik faol moddalarni ajratib olish va ularning farmokologik xususiyatlarini o‘rganish natijasida turli viruslarga, o‘simta kasalliklariga, immunitetni va qon xususiyatlarini o‘zgartiruvchi tibbiy preparatlar olish imkoniyatlarni yaratildi. Ushbu tadqiqotlar natijasida 30 dan ortiq preparatlar sanoat miqyosida chiqarishga joriy etilmoqda: “Megosin” malhami - antigerpetik vosita. Jahon talablari darajasida ekologik toza va xavfli paxta yog‘i va ozuqa - yem olish imkonini beruvchi texnologiya Respublikamizdagi barcha yog‘-moy ekstraksiya zavodlariga joriy qilindi. Institut olimlari 15 ta monografiya va 3300 dan ortiq ilmiy ishlar chop etilgan, o‘z ixtirolariga 100 dan ortiq patent olishgan va hozirda Angliya, Rossiya, AQSH, Germaniyaning yetakchi ilmiy muassasalari xalqaro USD, ARS, INTAS, SPDF, SCOPES, STCU ilmiy dasturlar doirasida hamkorlikda ilmiy izlanishlar olib borishmoqda [ 5 ]. 29 III BOB. BUYUK O ‘ZBEK KIMYOGAR OLIM LARI VA ULARNING KIMYO SANOAT VA BOSHQA SOHALARDA ERISHGAN YUTUQLARI 3.1. Butun jahon e’tirof etgan o‘zbek kimyogar olimlari va ularning kimyo sohasida erishgan yutuqlari. O‘zbekistonda kimyo fani, o‘zbek kimyogar olimlari va ularning kimyo sohasida erishgan yutuqlari to‘g’risida gap borar ekan, O‘rta Osiyoda ilmning ilk markazi bo‘lgan Toshkent Davlat Universitetining kimyo faku1tet.ini tilga olish kerak. Universitet tashkil etilgan kundan boshlab jasorat ko‘rsatib ishlagan olimlardan S.N.Naumov, M.I.Pozin, Ye.V.Rakovskiy, M.S.Elgort, M.I.Usanovich, N.A.Kolosovskiy, B.G.Zaprometev, I. Sukervanik an’analarini O.S.Sodiqov, H.U.Usmonov, K.S.Ahmedov kabi O‘z FA akademiklari, hozirda esa R.S.Tillayev, X.A.Aslonov, A.A,Yo‘lchiboyev kabi professorlar zo‘r mahorat
bilan rivojlantirmoqdalar. ToshDU olimlari o‘zlarining salmoqli ilmiy tadqiqotlari bilan Vatanimizning eng ilg’or ilmiy jamoalari qatorida turadi. Ularning polimerlar fizik kimyosi, tabiiy birikma moddalar, anorganik, analitik, organik kimyo sohasida olib borayotgan izlanishlari nafaqat respublikamizda, balki xalqaro miqyosda ham katta ahamiyatga ega. Ma'lumki, har bir davlatda ilm-fan, texnika va texnologiyalar rivojlanish sur'ati va yo‘nalishlari xalq xo‘jaligining istiqboldagi ehtiyojlari bilan belgilanadi. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi rivoji uchun quyidagi kimyo yo‘nalishlari tarixi e’tiborga molik. [ 17, 20 ] 3.1.1. Noorganik kimyo sohasida erishilgan yutuqlar Noorganik kimyo sohasidagi dastlabki ishlar Y.I. Pozner (1865-1949 yy.) rahbarligida 1920 yillar boshida noorganik moddalar laboratoriyasida tuzlar eruvchanligini tekshirish bilan boshlandi. 30 XX asrda noorganik kimyo va koordinatsion birikmalar kimyosining yangi davri - sanoat miqyosida nodir va siyrak - yer metallarini tog‘ jinslaridan ajratib olish, qo‘shimchalardan tozalash va amaliy qo‘llash sohalarini kengaytirish davri boshlandi. Masalan, reniy metalli va qotishmalari avia- va raketasozlik, yuqori haroratda ishlaydigan termoparalar va o‘tga chidamli materiallar olishda ishla- tiladi. Ammo uni ajratib olish juda qiyin, chunki o‘z birikmalarida reniy 8 xil valent holatlarida bo‘lishi mumkin. Akademik N.A. Parpiyev va shogirdlari Olmaliq qiyin eriydigan va o‘tga chidamli metallar kombinatida yuqori sifatli reniy va volframni ajratib olish texnologiyasini nazorat qilish borasidagi ilmiy - amaliy ishlari joriy etdilar. Hozirgi kunda Toshkent shahrida faoliyat yuritib kelayotgan Umumiy va noorganik kimyo instituti 1933 yilda tashkil etilgan bo‘lib, uning direktori: kimyo fanlari doktori Zakirov Baxtiyor Sabirdjanovich Asosiy ilmiy yo‘nalishlari: — 0 ‘zbekistonning yoqilg‘i - mineral xom - ashyosini kompleks qayta ishlashning innovatsion texnologiyalarini ilmiy-amaliy asoslarini ishlab chiqish; — yangi birikmalarni sintez qilish sohasida va ularning tarkibi, tuzilishi, xususiyatlari qonuniyatlarini aniqlash; — 0 ‘zbekiston yangi neft konlari neftlarini chuqur qayta ishlashning samarali texnologiyalarni yaratish; metallurgiya chiqindilarini qayta ishlash, noyob va rangli metallar ishlab chiqarishda dolzarb import o‘rnini bosadigan texnologiyalarni ishlab chiqishga va yangi reagentlar va olovga chidamli materiallarni yaratish; — yangi samarali mineral va organik mineral o‘g‘itlar, defoliantlar, o‘simliklar o‘sishi va rivojlanishini jadallashtiruvchi moddalarning sintezi va texnologiyasining ilmiy asoslarini ishlab chiqish [ 5 ]. Institutda shakllangan va faoliyat ko‘rsatayotgan ilmiy m aktablar Akademik M.N.Nabiyev rahbarligi ostida institutda noorganik kimyo, defoliantlar, o‘g‘itlar kimyoviy texnologiyasi va kimyoviy asoslari yo‘nalishi bo‘yicha taniqli ilmiy maktab shakllandi, mazkur maktabning vakillaridan 31 akademik Beglov B.M. va Tuxtayev S.T., professorlar — Osichkina R.G., Usmanov S.U., Namazov SH.S., fan doktorlari — Amirova A.M., Kucharov X., Zakirov B.S. va boshqalar. Akademik Axmedov K.S. rahbarligida Institutda kolloid kimyo va kolloid kimyosi jarayonlari yo‘nalishlari bo‘yicha ilmiy maktab yaratildi va u rivojlanib bormoqda. Ularning vakillaridan fan doktorlari, professorlar Xamrayev S.S., Agzamxodjayev A.A., Axmedov U.K. va boshqalar. Akademik Salimov Z.S. rahbarligi ostida kimyoviy texnologiya jarayonlari va qurilmalari, jumladan gazlarni tozalash, neft maxsulotlarni qayta ishlash yo‘nalishi bo‘yicha ilmiy maktab yaratildi va rivojlanib bormoqda. Fundam ental tadqiqotlarning muhim natijalari: Tabiiy gazni quritish va tozalash paytida amalga oshadigan katalitik jarayon uchun noyob yuqori vakuum qurilmasida fundamental ilmiy natijalar olindi va yangi ilmiy yo‘nalish - adsorbsion - energetik stexiometriya yaratildi. Dispers sistemalarning ilmiy asoslarini o‘rganish orqali yangi materiallarni olish, kolloid - kimyo jarayonlarini boshqarish, polielektrolitlar va sirt - faol moddalar, flokulyantlar sohasida tarkib tuzilish qonuniyatlari aniqlanildi. Noorganik birikmalar d - o‘tish metallar kristall kimyosi sohasidagi fundamental tadqiqotlar asosida biologik faol moddalarning sintezi va tarkib - struktura qonuniyatlari aniqlab berildi. Samarali mineral o‘g‘itlar, defoliantlar, stimulyatorlar ishlab chiqarishning ilmiy asoslari yaratildi. Seolit ustida olib borilgan tadqiqotlarni sorbsion jarayonlarda, tabiiy gazlarni tozalashda, adsorbsiya jarayonida yangi konsepsiyalarni ochish va qonunlarini aniklashda, adsorbsiya izotermasini nazariy tenglamalarini yaratish, adsorbsiya mexanizmi uchun energetik, kinetik va molekulyar - struktura mezonlarini o‘rganish va yangi, yuqori samarali adsorbent olish va neft, neft maxsulotlari va yog‘larning sifatini oshirishga hizmat qiladi. Birinchi marotaba turli navlardagi Markaziy Qizilqum fosfor kislotali bo‘tqalarini parchalash bo‘yicha bo‘tqa - fosforit nisbatlarini jarayonning vaqtiga bog‘likligini o‘rganish maqsadida izlanishlar o‘tkazildi. 32 Mahalliy xom ashyo (“Nitron” tolasini ishlab chiqish chiqindisi, karboksimetilsellyuloza) va turli angren ko‘mirining dispers kompozitsiyalari asosida yangi flokulyant va adsorbentlar olindi. Amaliy ishlanm alar. Yangi sanoat texnologiyalarini ishlab chiqarish va rivojlantirish sohasida: — quyuq neftlar va neft mahsulotlarini optimal suyuqlashtiruvchi moddalar olish texnologiyasi ishlab chiqildi, zichlovchi moylash materiallari uchun asosiy moy va qo‘ndirmalar olindi; — gaz kondensatdan lok - bo‘yoq materiallari olishda qo‘llanadigan erituvchilar, shuningdek, kunjaradan o‘simlik yog‘ini ekstraksiya qilish uchun erituvchilar olish texnologiyasi yaratildi; — sirt - faol moddalar, emulgatorlar, emulsiyali va quyuq bitumlar, emulsiyali surqov va yelim materiallarni mahalliy xom ashyodan va sanoat chiqindilar asosida olish texnologiyalari yaratildi; — havoni tarkibida yog‘i bor toladan namli tozalashning samarali qurilmasi ishlab chiqildi va chigitni mineral va organik qo‘shimchalardan tozalash texnologiyasi yaratildi; — yuqori qovushqoqlikdagi neftlarni aralashtirishning samarali usuli, neftning qoldiqlari va neftni qayta ishlash qo‘shimcha mahsulotlaridan motor yoqilg‘ilari, surqov moylari va erituvchilar ishlab chiqarish uchun nikel va molibden birikmalari asosida ko‘p maqsadli polifunksional katalizatorlar olish va qo‘llash texnologiyasi ishlab chiqildi; — polimetalli metallurgiya xom ashyosini qayta ishlash texnologiyasining ilmiy asoslari yaratildi. Temir kuporosini - metall tarkibli chiqindidan, xrom oksidini - ishlatib bo‘lingan xrom tarkibli eritmadan va sulfat alyuminiyni - kimyoviy zaxarlangan alyuminiy tutuvchi chiqindilardan olish yo‘llari ko‘rsatildi; — gidrotermal va neft suvlardan sorbsion va desorbsion usulda yod va uning birikmalarini olish texnologiyasi yaratildi; — sement olish texnologiyasi, shuningdek, issiqlikni saqlovchi materiallar olish uchun g‘ovakli vermikulit, yuqori haroratga chidovchi materiallar uchun 33 talkmagnezit ma’danlarini boyitish asosida magnezit konsentratsiyalarini olish va keramika, rezina, lok - bo‘yoq, kabel sanoatlarida qo‘llanilishi uchun talk konsentratsiyalari olinish jarayonlari ishlab chiqilgan; — turli sorbentlar olindi va sho‘r tuproqning mustahkamlashning samarali usullari yaratildi; — mahalliy xom ashyo va ishlab chiqarish chiqindilari asosida stabilizatorlar, flokulyantlar, adsorbentlar, turli tabiiy va texnik dispers plastifikatorlar sifatida ishlatish uchun qator yangi sirt - faol moddalar va polielektrolitlar olindi; — neft maxsulotlarini sig‘imlarda saqlashda bug‘lanishdan yo‘qotilishini kamaytirish va
to‘satdan sodir
bo‘ladigan yong‘inni o‘chirish uchun
modifikatsiyalangan suzuvchi ponton yaratilgan; — respublikadagi sement korxonalarini “xo‘l” usuldan “quruq” usulga sement ishlab chiqarishga o‘tkazish bo‘yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqilgan; — Na-KMS sintezi jarayonida ma’lum miqdorda modifikator PAA qo‘shish yo‘li bilan RS-1 deb belgilangan yangi yuqori samarali flokulyant olindi. RS-1 flokulyanti Olmaliq tog‘ - metallurgiya kombinatining Mis boyitish fabrikasida mis konsentratlarini quyultirish jarayonida sanoat sinovidan o‘tgan; — Angren ko‘miri asosida yuqori samarali ko‘mir adsorbentlari olingan. Ushbu adsorbentlar Olmaliq tog‘ - metallurgiya kombinatining “Kauldi” ma’dan oqava suvlarini yumshatish (13,9 dan 8,1 mg.ekv/l gacha) va suvdagi natriy, kalsiy ionlaridan, xlorati sulfatlardan PDK normasigacha tozalanishi aniqlangan xamda suv tarkibidagi mis ionlarini ajratib olinishi isbotlangan. Olingan adsorbentlarning mis ionlariga nisbatan sorbsion sig‘imi 77-90 mg/g tashkil etib, chetdan (Rossiyadan) keltiralidigan sulfougol sorbsion sig‘imidan birmuncha yuqori (60-75 mg/g); — misni rafinatsiyalash jarayonida ishlatiladigan, chetdan olinadigan SMS “Ayna” o‘rnini bosaoladigan yangi ID preparati olindi va ushbu preparat yordamida dendrit xosil bo‘lish ingibitori sifatida elektrolit tarkibidagi misni rafinatsiyalash usuli ishlab chiqildi;
— dizel yoqilg‘isi tarkibidan aromatik uglevodlarni ajratib olishning adsorbsion va ularni mono-, bi- va politsiklik strukturalarga fraksiyalash usullari ishlab chiqildi. Dizel yoqilg‘isi sifatini yaxshilash uchun neftni qayta ishlash va yog‘ - moy (paxta soapstok) sanoatlarining qo‘shimcha mahsulotlari asosida qo‘ndirmalar tanlab olingan: bariyli qo‘ndirmalar bilan distillangan yog‘li kislotalarning 5 % gacha bo‘lgan qo‘shimchasi dizel yoqilg‘isining surkovchanlik xususiyatini yaxshilaydi, yemirilish dog‘ining diametri 460 mkm dan kam o‘lchamni tashkil qiladi; - Angren va Yangi - Angren IES kul chiqindilaridan mexanik faollantirish usulini qo‘llab va qo‘llamasdan qo‘shimchali sement, kuydirmasdan g‘isht va yengil beton mahsulotlar ishlab chiqarishning samarali usullari ishlab chiqilgan. Tarkibida 20 dan 30% gacha faollashtirilgan kul chiqindilar bo‘lgan, gidravlik faolligi sementning 400 va undan yuqori markasiga to‘g‘ri keladigan kulsement bog‘lovchi kompozitsiyalar olish imkoniyatlari ko‘rsatilgan. Mexanik
faollastirilgan kul chiqindilardan foydalanib, quruq qurilish aralashmalari, markasi 150 va undan yuqori kuydirmasdan g‘isht hamda D500-D900 markali avtoklavlanmaydigan g‘ovakli beton olishning aniq imkoniyatlari o‘rnatilgan. Tarkibi kul chiqindili qo‘shimchali sementlarni tajriba-sanoat partiyalarini ishlab chiqarish bo‘yicha sanoat sinovlari “Qizilqumsement” sharoitida olib borilgan. Ilmiy izlanishlarining ustuvorligi va rivojlantirish istiqbolllari Institutning asosiy vazifalari quyidagidan iborat: - ilmiy-texnik loyihalarning yakuni bo‘yicha olingan natijalarni aniq joyda tadbiq etish maqsadida innovatsion loyihalar tayyorlash; - xorijiy grant olish va investitsiyalar jalb etish maqsadida xalqaro jamg‘armalar tanlovida faol qatnashish; - yosh olimlar safidan fan doktorlari tayyorlash ishlarini jadallashtirish; - institutga magistrlarni jalb etish maqsadida OO‘YU bilan aloqani mustahkamlash. 2015 yilda xo‘jalik shartnomalardan tushayotgan mablag‘lar xajmini yiliga 2,5 mlrd. so‘mga yetkazish, mablag‘lar tushumini jadallashtirish, jumladan,
xalqaro grantlar orqali institutni zamonaviy asbob va uskunalar bilan jihozlash mo‘ljallangan. Ilmiy tadqiqot yo‘nalishi va mavzusi 0 ‘zbekiston Fanlar akademiyasi 2025 yiligacha tasdiqlangan ustuvor ilmiy yo‘nalishi rivoji Konsepsiyasi doirasida amalga oshiriladi. Bunda asosiy e’tibor quyidagi yo‘nalishlarga beriladi: - jahon fani yutuqlari yo‘nalishidagi fundamental tadqiqotlar; - respublikaning ishlab
turgan korxona
va xo‘jalik yurituvchi subyektlarining fan va texnika sohasida ustuvor yo‘nalishlarini e’tiborga oluvchi amaliy tadqiqotlari; - jahon bozorida raqobatbardosh, eksportga mo‘ljallangan, resurstejamkor, yuqori samarali, yuqori ilmiy texnologiyaga ega bo‘lgan amaliy tadqiqotlar natijalari bo‘yicha innovatsion ishlanmalar; [ 33 ] 3.1.2. O rganik kimyo sohasida erishilgan yutuqlar Bu sohadagi dastlabki ishlar O‘zMU va kimyo fakulteti tashkilotchilaridan biri professor S.N. Naumov (1874-1933 yy.) rahbarligida boshlangan. Olim shogirdlari bilan (O‘zbekiston mineral boyliklarini, toshko‘mir, oltingugurt, nefl na’munalari tarkibini tadqiq etgan. S.N. Naumovning asosiy tadqiqotlari: 1903 yilda olti a’zoli halqali orfo - diketonlar sintezining yangi usulini kashf qilgan; 1921-1933 yillarda O‘rta Osiyoda kimyo talimini rivojlantirish bo‘yicha faoliyat ko4rsatgan tashkilotchi olimlardir. Akademik S.Yu.Yunusov O‘zbekistonda alkaloidlar kimyosi maktabini tashkil qilgan (1956y). Uning rahbarligida O‘simliklardan mingdan ortiq alkaloidlar ajratib olingan va tuzilishi o‘rganilgan, O‘zbekistondagi tarkibida alkaloid saqlaydigan o‘simliklar aniqlanib, ularning o‘simlikda yig‘ilish qonuniyatlari, tezligi, shart - sharoitlari tadqiq etilgan. S.Yu. Yunusov - o‘zbek organik kimyogari, akademik (1952). O‘zbekiston FA O‘simlik moddalari kimyosi institutini (1956) va xalqaro “Tabiiy birikmalar kimyosi” (X hmha
npnpogHMx coegHHeHHÔ; Chemistry Natural Compounds) ilmiy jurnalini (1965) tashkil
qilgan. Alkaloidlar kimyosi sohasida ilmiy izlanishlar olib borgan. O‘rta Osiyoning ko‘p sonli o‘simlik oilalari tarkibidagi alkaloidlarni turli vegetatsiya davrlarida o‘rgangan. O‘simliklarning o‘sish joyi va vegetatsiya davrlariga bog‘liq ravishda ularning turli organlarida alkaloidlaming to‘planish qonuniyatlarini o‘rgangan, 300dan ortiq alkaloidning tuzilishini aniqlagan va 700dan ortiq yangi alkaloid birikmalarini ajratib olgan O‘zbekiston FA kimyo instituti (1950), o‘simlik moddalari kimyosi instituti (1959-1987) direktori lavozimlarida ishlagan O‘zFA vitse-prezidenti bo‘lgan (1952-1962). Taxminan 100 ta qimnnithaho alkaloidning yangi namuna.la.rini topgan. Donli o‘simlik ekin maydonlarida yovvoyi holda o‘sadigan trixodesma va geliotrop o‘simliklari alkaloidlari ning zaharliligi inson va hayvonlarda og‘ir kasalliklar kelib chiqishiga sabab bo‘lishini aniqlagan. H.A.Abduazimov ligninlarni turli usullarda parchalab quyi molekulyar fenol birikmalarini olgan. Bir yillik va madaniy (g‘o‘za, kanop, alteylar, sholipoyasi) o‘simliklaming tarkibidagi ligninlarni o‘rgangan. Oziqa vanilini, korroziyaga bardoshli LEYVA 0011 yelimi sanoatga, ammoniyli lignin, o‘sishni boshqaruvchi va fungitsid - Roslin, Nitrolin preparatlari qishloq xo‘jaligiga joriy qilingan. U ungemiya o‘simligining 6 navi tarkibidagi alkaloidlami ajratib, ba’zi - 694 ligninining kimyoviy o‘zgarishlarini o‘rgangan. Uning rahbarligida Hulantamin gidroxlorid, metilapogalantami gidrobromid, likorin gidroxlorid dori preparatlari yaratilgan [ 8 ]. Benz-, tieno-, pirido[2,3-d]pirimidinlar O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi O‘simlik moddalari kimyosi instituti (O‘zR FA O‘MKI)ning organik sintez bo‘limida tiofen, benzol va piridin halqalari bilan kondensirlangan geterotsiklik birikmalar kimyosi atroflicha o‘rganib kelinadi. Masalan: tieno[2,3-d]pirimidin, benzpirimidin(xinazolin), pirido [2,3-d]pirimidin Ularning olinishi, elektrofil va nukleofil reagentlar bilan ta’siri va boshqa ko‘plab qiziqarli reaksiyalarini o‘z ichiga olgan ma’lumotlar bilan maxsus adabiyotda tanishish mumkin [ 8 ]. H.M. Shohidoyatov benzol, tiofen, piridin halqalari bilan kondensirlangan pirimidinlaming ko‘p yoqlama reaksion qobiliyati,
572 ushbu reaksiyalarning borishiga ta'sir etuvchi omillar, trisiklik xinazolin alkaloidlari sintezi, kimyoviy o‘zgarishlari va olingan birikmalar orasida biologik faol moddalar izlash ustida tadqiqotlar olib boradi. H.M. Shohidoyatov tomonidan birinchi marta geterotsiklik tio - va seleno - amidlaming simmetrik va nosimmetrik oksidlanish - halqalanish reaksiyasi kashf etilgan, 5,6-dimetiltienopirimidin qatoridagi 5-holatdagi metil guruhining nitro guruh bilan ipso - almashinishi yoki uning tegishli karbon kislotagacha oksidlanishi aniqlangan. O‘zR FA O‘MKI alkaloidlar kimyos laboratoriyasida akademik S.Yu. Yunusov rahbarligida 4000dan ortiq o‘simlik va ulardan ajratib olingan 1200ta alkaloidning tuzilishi va xossalari o‘rganilgan. Masalan, isiriq tarkibidagi xinazolin alkaloidlari shu o‘simlikdan ajratib olingan. Shuningdek, ulaming kimyoviy sintezi ham yo‘lga qo‘yilgan. Institutda peganin, peganol, sitizin alkaloidlari ustida ham keng miqyosli tadqiqotlar olib boriladi: B. Tashxodjaev seskviterpenoid, diterpenoid va xinazolin alkaloidlarining fazoviy tuzilishini rentgent tuzilish analizi usulida o‘rgangan. Ilmiy izlanishlari organik molekulalaming kristallokimyosi, hisoblashlarning empirik va yarimempirik usullari va tuzilish kimyosiga bag‘ishlangan. D.N. Dolimovning ilmiy izlanishlari quyi molekulyar tabiiy birikmalarni (alkaloidlar, polifenollar, terpenlar va ayrim geterotsiklik birikmalar) ajratib olish, tuzilishini aniqlash va kimyoviy modifikatsiya qilish bilan bog‘liq bo‘iib, ularning ferment sistemasiga, xolinoretseptorlarga, biomembranalarga ta’sirini o‘rganish, struktura - faollik qonuniyatlarini aniqlash, quyi molekulyar bioregulyatorlarning supramolekulyar komplekslarini olish, ularning tuzilishi va biologik faolligini kvant-kimyoviy hisoblashlar yo‘li bilan o‘rganish, tabiiy birikmalar qatorida samarali dori vositalarini yaratish va tibbiyotga tatbiq qilishdan iborat. D.N. Dolimov tomonidan virusga qarshi Ragosin tabletkalari, 1% li gossipol va megosin mazlari, diareyaga qarshi “Bektit-M” preparati, shamollashga qarshi GLAS, generik Glitseram, Lagovin gemostatigi, Glilagin tibbiyot amaliyotiga joriy etilgan. Tuberkulyozga qarshi Tuglizid preparati tayyorlangan. [ 6, 8 ]
Akademik S.I.Iskandarov ilmiy izlanishlari natijasida paxtani o‘stiruvchi Bahor, A-l, ketoksim preparatlari, “optim” defolianti, mumiyo, diazolin, vazelin emulsiyasi va giyohlar asosidagi dorilari, pilla qurti sifati va hosildorligini oshiruvchi “mikrofit” preparatlarini ishlab chiqqan. U o'simlik alkaloidlari (xinolizidin, bisxinolizidin) kimyosi va tuzilishini aniqlash sohasida, fiziologik faol birikmalar, pestitsidlar, dori preparatlari olish va ularni amaliyotga joriy etish bilan shug‘ullangan. [ 6, 8 ] 3.1.3. Polim erlar kimyosi sohasida erishilgan yutuqlar Yuqori molekulali birikmalar kimyosidan ilmiy tadqiqot ishlari 40- yillar o’rtalarida O’rta Osiyo Davlat universiteti fizik-kimyo kafedrasi laboratoriyalarida boshlandi. Paxta sellyulozasi va shoyi fizikasi hamda kimyosi o’rganildi. 50- yillarda bu ishlar O’zbekiston FA kimyo instituti tabiiy polimerlar laboratoriyasida amalga oshirildi. (H.Usmonov) 60- yillarda sintetik polimerlar sintezi boshlanib, by ishlarning nazariy va amaliy tomonlari haqida fikr yuritildi. Bunday polimerlarni qishloq xo’jaligida, sanoat korxonalarida keng qo’llashga doir amaliy ishlar bajarildi (M.Asqarov, A.Hakimov). Paxta sellyulozasi kimyosi va texnologiyasi instituti tashkil etilib (1963), unda gidrosellyuloza, asetat shoyi va boshqa tolalarning tuzilishini tekshirish usullari ishlab chiqildi, sellyuloza xossalarini kimyoviy va radiasion - kimyoviy usullar orqali o’zgartirishga oid izlanishlar olib borildi. Kimyoviy qayta ishlash uchun lintdan yuqori sifatli paxta sellyulozasi olish maqsadida texnologik jarayonlar yaratishga oid tadqiqotlar amalga oshirildi (H.Usmonov, B.Oyxo’jaev, K.Roziqov va boshq). Paxta sellyulozasining fizik - kimyoviy xossalari, bularning tuproq tuzilishiga, ob-havo sharoitlariga, namgarchilik va boshqa omillarga bog’liqligi Amerika olimlari bilan hamkorlikda o’rganildi va qiziqarli ma’lumotlar olindi. (T.Mirkomilov). Sellyulozatitanli hosilalarining sintezi o’rganilib, olingan mahsulotlar sinovdan o’tkazildi. (T.Abdurashidov), karboksimetilsellyulozaning turli xususiyatlari ham o’rganildi. (SH.Najmiddinov), furan smolalarini sanoatda qo’llash mumkin bo’lgan
yo’llarni topish bo’yicha izlanishlar qilindi (F.Magrupov). 80- yillar boshlarida O’zR FA tizimida polimerlar fizikasi va kimyosi ilmiy tadqiqot instituti tashkil etilib, polimerlarning koordinasion kimyosi hamda kompozision materiallar yaratish borasida ilmiy ishlar boshlab yuborildi. Erkin radikallarni yutuvchi va barqarorlovchi xususiyatli funksional guruhlarni o’z ichiga olgan monomerlar asosida materiallar yaratish ustida izlanishlar qilindi, chigitning unib chiqishini boshqarishda qo’l keladigan polimer qoplamalari yaratilib, amalda tadbiq etildi (S.R.Rashidova). Furfurilidin va difurfurilidenaseton asosida gidrotexnika inshoatlarida qo’llaniladigan, yuqori harorat ta’siriga chidamli smolalar yaratildi (Y.Mamatov, N.Ostervolkov). O’zbekistonda kimyo sanoatini rivojlantirish istoqbollari yangi qurilayotgan korxonalarda ishlaydigan kadrlarni hozirning o’zidayoq yetarli miqdorda tayyorlay boshladilar. Shu maqsadda Toshkent to’qimachilik institutida yuqori molekulali birikmalar kafedrasi, Toshkent kimyo - texnologiya institutida kimyo sanoatini avtomatlashtirish va kimyo mashinasozligi guruhi tashkil etildi. O’zbekiston FA da polimerlar sohasida tekshirishlar olib boradigan laboratoriyalar va polimerlar kimyosi instituti barpo etildi. Hozirgi vaqtda Respublikamizda 10 dan ortiq polimer markazlar mavjud, ularda 500 dan ortiq xodimlar ishlamoqda, shu qatorda 6 nafar O’zR FA akademiklari, 50 nafar fan doktorlari, 120 nafar fan nomzodlari, ularning soni yil sayin oliygohlar va ilmiy-tadqiqot institutlarda kadrlar tayyorlash hisobiga, magistratura, aspirantura hamda doktorantura orqali ko’payib bormoqda. Ammo fan va ishlab chiqarish uchun kadrlar tayyorlashning sifati zamon talablaridan orqada qolyapti. Kadrlar tayyorlash bo’yicha ko’rsatilgan dasturda kadrlar tayyorlashning modeli ishlab chiqilgan, kadrlar tayyorlashning asosiy yo’nalish tizimi belgilangan, fan, ta’lim va ishlab chiqarish jarayonlarni hamda xalqaro hamkorligining boglanish shakllari tavsiya etilgan, kadrlar tayyorlash dasturini amalga oshirish borasida tashkiliy usullar ishlab chiqilgan, hamda polimer fani sohasida mutaxasislar zaruriyati ham aniqlangan [ 1 ]. 40 Toshkent Kimyo - texnologiya institut Sellyuloza va yog‘ochsozlik texnologiyasi kafedrasi 2004 yili TKTI tarkibida prof. Raxmonberdiev G‘ .R. tomonidan tashkil etilgan. Ushbu kafedrani tashkil etishdan maqsad O‘zbekiston Respublikasida jadal sur’atlar bilan rivojlanayotgan sellyuloza - qog‘oz va yog‘ochsozlik - mebel korxonalari uchun malakali kadrlar tayyorlashdan iborat edi. Kafedrani shu vaqtgacha 325 dan ortiq bakalavr 50 dan ortiq magistrantlar bitirgan bo‘lsa, ularning ko‘pchiligi sellyuloza - qog‘oz va yog‘ochsozlik korxonalarida, ilmiy tekshirish va oliy o‘quv institutlarida o‘z faoliyatlarini davom ettirmoqdalar. 2004 yildan to shu kungacha kafedrada k.f.d. prof. Rahmonberdiev G.R., t.f.n. prof. Sayfutdinov R.S., t.f.n., dots. Alimov I.M. mudirlik qilishgan. 2011 yildan t.f.n., dots. Murodov M.M. konkurs asosida institut Ilmiy Kengash qarori bilan kafedraga mudir etib tayinlangan. “Sellyuloza va yog‘ochsozlik texnologiyasi” kafedrasida 2004-2005 o‘quv yilidan boshlab quyidagi bakalavriat yo‘nalishlari va magistratura mutaxassisliklari bo‘yicha o‘quv jarayonlari tashkil etilgan: - 5522600 - Yog‘ochsozlik sanoati texnologiyasi, mashinalari va jihozlari (tsellyuloza-qog‘oz ishlab chiqarish bo‘yicha); - 5A522601 - Sellyuloza-qog‘oz ishlab chiqarish texnologiyasi va jarayonlari; - 5522600 - Yog‘ochsozlik sanoati texnologiyasi, mashinalari va jihozlari (yog‘ochsozlik texnologiyasi bo‘yicha); - 5A52604 - Yog‘ochsozlik texnologiyasi va jihozlari, yog‘ochshunoslik. 2011-2012 o‘quv yilidan boshlab esa quyidagi bakalavriat yo‘nalishlari va magistratura mutaxassisliklari bo‘yicha o‘quv jarayonlari tashkil etildi: - 5320300 - Texnologik mashinalar va jihozlar (sellyuloza-qog‘oz ishlab chiqarish texnologiyasi); - 5A320306 - sellyuloza-qog‘oz ishlab chiqarish texnologiyasi va jarayonlari; 41 - 5320300 -
Texnologik mashinalar va jihozlar (yog‘ochsozlik texnologiyasi); - 5A320307 - Yog‘ochga ishlov berish texnologiyasi va yog‘ochshunoslik. Istiqbolda kafedraning faoliyatini kengaytirish uchun qo‘shimcha ravishda “Sellyuloza-qog‘oz ishlab chiqarish texnologiyasi” va “Mebellar dizayni” bakalavriat yo‘nalishlarini va “Sellyuloza efirlari texnologiyasi” magistratura mutaxassisligini ochish taklif etilgan. Hozirda kafedradagi talabalarning umumiy soni 170 ta ni tashkil etib, ular faqat kunduzi taxsil olishadi. 2012 yil 50 ta talaba bakalavriatni va 9 ta talaba magistraturani bitirishi kutilmoqda. “Sellyuloza va yog‘ochsozlik texnologiyasi” kafedrasida 2004 yildan beri 5 ta nomzodlik va 1 ta doktorlik dissertatsiyalari himoya qilindi va 1 ta doktorlik va 2 ta nomzodlik dissertatsiyalari himoya qilinish arafasida: 1. Murodov M.M. - “Pa3paôoTKa TexHo.orHH no.yneHHfl ^ ..ro .o 3 H H3 gpeBecHHH Tono.a npnrogHHH g .a npoH3BogcTBa n.acTHHec.Hx Macc” - 2008. 2. Ibragimxodjaev A. - “Pa3paôoTKa TexHo.orHH no.yneHHfl ^ ..ro .o 3 H H3 pacTeHHa TanHHaMÔypa” - 2009. 3. Risbaeva G.S. - “ TexHo.orna no.yneHHa KCH.HTa H3 nHBHofi gpoÔHHH MeTogaMH ogHoBpeMeHHrn.ro ragpo.H3a h rHgpHpoBaHHa” - 2010. 4. Xusainov A.Sh. - “ TexHo.orna no.yneHHa npongBogHHx HHy.HHa H3 nopomKa KnyÔHefi TanHHaMÔypa” - 2011. 5. Yunusxodjaeva E.N. - «Hcc.egoBaHHe TepMogHHaMHHecKHx cbohctb
pacTBopoB HeKaTopnx a^TocMemaHHHx ^$HpoB tsellyulozi» - 2012. “Sellyuloza va yog‘ochsozlik texnologiyasi” kafedrasida professor- o‘qituvchilarning shaxsiy ish rejalariga biriktirilgan holda quyidagi yo‘nalishlarda ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilmoqda: 1.
Sellyulozaning suvda eriydigan efirlari va uning asosida tibbiyot va farmatsevtika maqsadlari uchun fiziologik faol moddalar tadqiqoti. (ilmiy rahbar prof. Rahmonberdiev, tadqiqotchi Akmalova G.Yu.).
2. Tapinambur o‘simligini kompleks o‘rganish. (Ilmiy rahbar prof. Raxmonberdiev G‘.R., dots. Murodov M.M., ass. Xusenov A.Sh.) 3. Sellyuloza efirlari sintezi va texnologiyasi (ilmiy rahbar dots. Murodov M.M., tadqiqotchi E.Egamberdiev). 4. Bir yillik o‘simliklardan xamda sanoat korxonalarining tolali chiqindilaridan sellyuloza va uning efirlari olishning innovatsion texnologiyasini yaratish va sanoat miqyosida qo‘llash (ilmiy rahbar dots. Murodov M.M., tadqiqotchi E.Egamberdiev) 5. Bir yillik o‘simliklardan sellyuloza olish texnologiyasini takomillashtirish (prof. Sayfutdinov R.S., prof. Primqulov M.T., asp. Muxitdinov U.D.). 6. Sellyuloza hosilalari asosida gidrogel, membrana va sorbentlar sintezi. (dots. Akmalova G.Yu., tadqiqotchi G‘ulomova N.S.). 7. Bir yillik o‘simliklardan qog‘oz olish texnologiyasini takomillashtirish (prof. Primqulov M.T., magistrantlar). 8. Yog‘ochsozlik korxonalarini loyihalashni takomillashtirish (dots. Maxsudov Y.M., magistrantlar). 9. Termoplast bog‘lovchilar asosida yog‘ochli polimer materiallar olish (dots. Alimov I.M., magistrantlar). 10. Termoreaktiv bog‘lovchilar asosida yog‘ochli press-massalar yaratish, yog‘och xususiyatlarini modifikatsiyalash (dots. Xabibullaev R.A., ass. Ilxomov G‘.U., magistrantlar) [ 32 ]. “Yuqori molekulali birikm alar va plastm assalar” kafedrasi “Plastmassa texnologiyasi” nomi bilan 1959 yili, hozirda texnika fanlari doktori, professor Abdurashidov To‘xtamurod Rashidovich raxbarligida tashkil etilgan. O‘sha vaqtdan, to 1993 yilgacha (1973-1980 yillari kimyo fanlari nomzodi, dotsent Toirakberova Dilorom Musaevna mudirlik qilgan) Abdurashidov T.R. kafedraga rahbarlik qilgan. Hozirgi kunda Abdurashidov T.R. kafedraning eng yetakchi professori bo‘lib xizmat qilmoqda.1967 yildan kafedra “Plastmassalarni qayta ishlash texnologiyasi” nomi bilan yuritilgan.1995 yildan “Plastmassalarni qayta ishlash texnologiyasi”, “Yog‘ochga ishlov berish texnologiyasi” hamda “Yuqori 43 molekulali birikmalar texnologiyasi” kafedralarining qo‘shib yuborilishi munosabati bilan, 2001 yilgacha kafedra “Plastmassa va yog‘ochni qayta ishlash texnologiyasi” nomi bilan atalgan.1995 yildan 2004 yil mart oyigacha kafedra tashkilotchisi prof. Abdurashidov T.R. ning o‘quvchisi, kimyo fanlari doktori, professor Magrupov Farxod Asadullaevich kafedraga rahbarlik qilib keldi.2001 yildan 2004 yil mart oyigacha kafedra “Yuqori molekulali birikmalar kimyoviy texnologiyasi” nomi bilan yuritilgan.2004 yil mart oyidan boshlab kafedra “Yuqori molekulali birikmalar va plastmassalar texnologiyasi” nomi bilan atalyapti.2004 yildan 2009 yil mart oyigacha kafedraga Kimyo fanlari doktori, professor Djalilov Abdulaxat Turapovich mudirlik qilgan.Xozirga kunda kafedraga texnika fanlari nomzodi, dotsent Adilov Ravshan Erkinovich mudirlik qilmoqdalar. Shu vaqtgacha kafedrada: Plastmassa texnologiyasi bo‘yicha - 250 dan; Plastmassalarni qayta ishlash texnologiyasi bo‘yicha - 1100 dan; Rezina texnologiyasi bo‘yicha - 500 dan; Yog‘ochsozlik texnologiyasi bo‘yicha - 800dan ortiq mutaxassis muxandislar; Kimyoviy texnologiya (yuqori molekulali birikmalar,plastmassa va elastomerlarni kimyoviy texnologiyasi bo‘yicha) yo‘nalishi bo‘yicha - 220 ta bakalavr: Yuqori molekulali birikmalar kimyoviy texnologiyasi mutaxassisligi bo‘yicha - 50 ta magistr; Plastmassa va elastomerlarni qayta ishlash texnologiyasi mutaxassisligi bo‘yicha - 20 ta magistr tayyorlandi. Kauchuk va rezina kimyoviy texnologiyasi magistratura mutaxassisligi bo‘yicha 10 ta magistr tayyorlandi. 2011-2012 o‘quv yilida kafedra yo‘nalish va mutaxassisliklari bo‘yicha - 5522400 Kimyoviy texnologiya (144 bakalavr Yuqori molekulali birikmalar, plastmassa va elastomerlarni kimyoviy texnologiyasi bo‘yicha yo‘nalishi); (20 bakalavr Kauchuk va rezina kimyoviy texnologiyasi yo‘nalishi); 5525000 - Kompozitsion va kukunli materiallar, qoplamalar ta’lim yo‘nalishida 50 ta talaba; 9 ta magistrant 5A522524 - Yuqori molekulali birikmalar kimyoviy texnologiyasi mutaxassisligi; 10 ta magistrant 5A522416 - Kauchuk va rezina kimyoviy texnologiyasi mutaxassiligi bo‘yicha ta’lim olmoqdalar. Kafedra professor - o‘qituvchilari oxirgi 5 yilda bakalavriatni uchta yo‘nalishi va magistraturaning to‘rtta mutaxassisligi bo‘yicha Davlat ta’lim standartlari va namunaviy o‘quv rejalarini yaratdilar, 35 fan bo‘yicha
namunaviydastur, 30 fan bo‘yicha ma’ruza matnlari, 30 ta o‘quv uslubiy qo‘llanma yozib chop etdilar. Kafedra xodimlari tomonidan 9 ta darslik yozilgan. Shu jumladan 2011yilda prof. T.R. Abdurashidov ning 30 bosma toboqli “Plastmassalarni qayta ishlash texnolgiyasi” nomli o‘quv qo‘llanmasi, prof. M.S. Mirkamilovaning “Analitik kimyo” nomli o‘quv darsligi va prof. A.T. Jalilovning “CnHTe3 h CBoHCTBa pea^H 0 HH 0 aKTHBHHx no.HMepoB” nomli monografiyasi chop etildi. Kafedrada 15 dan ortiq fan doktorlari, 100 dan ortiq fan nomzodlari etishib chiqqan. 1970 yildan boshlab kafedra qoshida nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalarini himoya qilish bo‘yicha ixtisoslashgan ilmiy kengash o‘z faoliyatini davom ettirib kelayapti.Kafedra xodimlari 1000 dan ortiq ilmiy maqolalar, 60 dan ortiq mualliflik guvohnomasi va patentlar muallifi hisoblanadilar. Kafedra D.I. Mendeleev nomli Rossiya Kimyo - texnologiya unversiteti, Moskva nozik kimyoviy texnologiyasi Akademiyasi, Sankt - Peterburg texnologiyainstituti, Qozon Davlat texnologiya unversiteti, Saratov Davlat texnik unversiteti, Almato‘ Davlat universiteti, Chimkent Kimyo - texnologiya instituti kabi oliy ta’lim muassasalari, hamda Moskvadagi Plastmassa ilmiy - tekshirish instituti, Vladimir “Polimersintez” ilmiy - ishlab chiqarish birlashmasi, Sankt - Peterburg polimerlar olinadigan plastmassalar, Ukraina milliy akademiyasining “Yuqori molekulali birikmalar kimyosi ilmiy tekshirish institutlari, Kanadaning “Nova Chemical” ilmiy - texnik markazlari bilan yaqin aloqalar bog‘lab turadi.Kafedra talabalari turli yillarda Chexoslovakiya (hozirgi Chexiya va Slovakiya), Bolgariya, Polsha, Estoniya, Latviya, Litva, Rossiya, Ukraina davlatlarida amaliyot o‘taganlar.Kafedraning hozirgi kunda “Sho‘rtangaz kimyo majmuasi”, “Sovplastital” qo‘shma korxonasi, “Toshkent Davlat Texnika universiteti” qoshidagi “Fan va taraqqiyot” Davlat Unitar Korxonasida hamda “Toshkent kimyo texnologiya ilmiy tadqiqot instituti» Davlat Unitar Korxonalarida filiallari mavjud. Yozgi tanishuv, ishlab chiqarish amaliyotlarini talabalar “Sho‘rtangazkimyo” majmuasida, “SovplastItal” QKsida, “Qarshi termoplast” QKsida, Toshkent lok bo‘yoq zavodida, “Xobos” QKsida, “Qanor” QKsida “Uzkabel” QKsida, “Qatron” QKsida, “Kafolat rezina” korxonalarida 45 o‘taydilar.Iqtidorli talabalar kafedrada olib borilayotgan ilmiy - tadqiqot ishlariga, xo‘jalik shartnomalari asosida olib boriladigan ishlarga jalb etiladilar. 1. Ilmiy - tadqiqot faoliyatining ustuvor yo‘nalishlari. Kafedrada bajarilayotgan ilmiy - tadqiqotning ustivor yo‘nalishi mahalliy xom - ashyo sanoat chiqindilari asosida polimer kompozitsion materiallar yaratishdir. Bu arzon, sifatli maxsulot ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish bilan birga, atrof - muhitni ximoya qilish muammolarini hal qilish imkonini beradi. Kafedra tashkil topgan vaqtdan beri “Tarkibida pentozan saqlovchi xom ashyo asosida polimer mahsulotlari ishlab chiqarish”, hamda “Mahalliy organik va anorganik to‘ldirgichlar asosida polimer kompozitsiyalari yaratish” muammolarini hal etishga qaratilgan ilmiy - tekshirish ishlari amalga oshirilib kelinayapti. Bu ishlar natijasida neytral muhit va nisbatan past haroratda choklanishga moyil furan oligomerlari yaratishning nazariy asoslari yaratilib, oligomerlar hosil bo‘lishi va ularning choklanishini yangi mexanizmi taklif etildi, hamda tajribalar asosida isbotlandi. Tarkibida bir furan halqalari va elastik alifatik radikallar, furan halqalari hamda amid va uretan guruxlari saqlovchi yangi turkumdagi polimerlar sintez qilindi. 2. Iqtisodiyotning tegishli soxalariga oid korxona va tashkilotlar bilan ham korlikda bajarilayotgan xo‘jalik shartnom alarining natijalari. ITD-6- 127___Yangi effektiv fotostabilizatorlar va ularni olish texnologiyasini ishlab chiqish (dastur raxbari prof. Djalilov A.T.).Olib borilayotgan ilmiy tadqiqotning maqsadi : Mahalliy xom-ashyolar hamda benztriazol va benzoksazol tutgan birikmalar sintezi va ularni olishning texnologiyasini ishlab chiqish. Mahalliy xom ashyolar hamda benztriazol va benzoksazol tutgan birikmalar sintezi bo‘yicha hamda fotodestruktsiyalash bo‘yicha adabiyotlar tahlili natijasida muvofiq usullar va ilmiy yondashishlar aniqlashtiriladi, yaratilgan adabiyotlar banki ilmiy va o‘quv-uslubiy jarayonlarda foydalanish uchun tavsiya etiladi. Tarkibida benztriazol va benzoksazol tutgan birikmalar asosidagi mahsulotlar sintezini amalga oshirish usullarini ishlab chiqish. Tarkibida har xil funktsional aktiv guruhlar tutgan birikmalar sintezi o‘rganiladi va ularning ta’sir mexanizmini nazariy va amaliy tomonlarini ishlab chiqish amalga oshiriladi. Sintez qilingan mahsulotlarning 46 tarkibi va tuzilishini zamonaviy usullar asosida o‘rganish va ularning tahlili bo‘yicha nazariy qonuniyatlari yoritib beriladi. Sintez qilingan har bir moddalarning tarkibi tuzilishi va fizik - kimyoviy xossalari o‘rganiladi. Fotostabilizator qo‘shilgan har xil turdagi polimer mahsulotlarining nurlanish ta’sirida eskirish jarayonlarini o‘rganiladi va ular tahlil qilinadi. Olingan natijalar asosida fotostabilizatorlarning ta’sir mexanizmlari tahlili o‘rganiladi va fotostabilizatorlar olish texnologiyasini ishlab chiqish ishlab chiqiladi. Benztriazol va benzoksazol tutgan birikmalar asosida fotostabilizatorlar olishning eksperimental - texnologik reglamentini ishlab chiqish amalga oshiriladi. X/SH N°14/08 SHGKM bilan tuzilgan. Majmua texnik xujjatlarini rus tilidan o‘zbek tiliga tarjima qilish. (Shartnoma raxbari prof. Magrupov F.A. 15mln. so‘m). Xo‘jalik shartnomasi maqsadi SHGKM
texnik xujjatlarini (texnologik reglametlarini) milliy o‘zbek tilimizga tarjima qilib, yurtimizdagi eng yirik kimyo majmualaridan birida o‘zbek tilida ish yuritish, majmua injener-texnik va ishchi xodimlariga “SKLERTEK” texnologiyasi bo‘yicha polietilen ishlab chiqarish jarayonining yanada tushunarli bo‘lishini ta’minlab ishga ongli ravishda yondoshishni ta’minlashdir. 14/08 xo‘jalik shartnomasining xar ikkala tomodan tasdiqlangan kalendar rejasiga asosan ish bir necha bosqich bo‘yicha olib borilmoqda. Shunga ko‘ra hozirgi kunga kelib polietilen sexining reaktsiya va retsikl jarayonlari qurilmasini ekspluatatsiya qilishning texnologik reglamenti, polietilen tsexining BUTEN-1 qurilmasini ekspluatatsiya qilishning texnologik reglamenti, yakuniy ishlov berish reglamenti, hamda texnololgik suv va ichimlik suvlarini tayyorlash kabi bo‘limlarining o‘zbek tiliga tarjimalari tugatilib, zarur ravishdagi xisobotlari rasmiylashtirilib topshirilgan. Shu bilan ushbu xo‘jalik shartnomasida mo‘ljalangan barcha ishlar to‘la amalga oshirildi. 3. Nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalari himoyasi. Kafedra ilmiy tadqiqotchisi M.Qo‘rbonova o‘zining “Kremniy organik birikmalar asosida oligomer-antipirenlar olishning ishlab chiqarish texnologiyasi” mavzusidagi nomzodlik dissertatsiya ishini yakunlab, kafedra majlisi muhokamasiga taqdim etdi.
Kafedra izlanuvchi-tadqiqotchisi U.Nuraliev o‘zining “Oligomer
fotostablizatorlar olish va polimerlar xossalarini yaxshilash maqsadida qo‘llash” mavzusidagi nomzodlik dissertatsiya ishini yakunlab, kafedra majlisi
muhokamasiga taqdim etdi. Kafedra izlanuvchi - tadqiqotchisi A.Erkaev o‘zining “Fosfor va amin tutgan birikmalar asosida ingibitor korroziya olish texnologiyasini yaratish” mavzusidagi nomzodlik dissertatsiya ishini bajarmoqda. “Yuqori molekulali birikm alar va plastm assalar” kafedrasi Toshkent kimyo texnologiya ilmiy tadqiqot instituti, O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining “Polimerlar kimyosi va fizikasi” instituti, TDTU qoshidagi “Fan va taraqiyot” DUK, OAJ “Sovplastital” QK, “Uzkabel” QK, “Elit polimer” O‘zbekiston - Angliya, QK, OAJ “Toshkent lok buyoq zavodi”, MChJ “Kafolat rezina”, “Sho‘rtangaz kimyo majmuasi” bilan aloqa o‘rnatgan. Shu bilan birga kafedra D.I.Mendeleev nomidagi Rossiya kimyo - texnologiya instituti, Rossiya fanlar akademiyasining Yuqori molekulyar birikmalar instituti va boshqalar bilan o‘zoro aloqalar o‘rnatilgan [ 32 ]. 3.1.4. Bioorganik kimyo sohasida erishilgan yutuqlar Hozirgi kunda kimyoning boshqa rivojlangan sohalari bilan bir qatorda bioorganik kimyo sohasi ham yaxshi taraqqiy etmoqda. Bu soha vakillari o‘zining faoliyati va ilmiy ishlari bilan jahon olimlariga tenglasha oladi. Bunga misol sifatida, O.S.Sodiqov nomidagi Bioorganik kimyo instituti Bioorganik kimyo bo‘limi laboratoriyasida olib borilayotgan ishlarni ko‘rsatish mumkin. Ushbu institutning bioorganik kimyo bo’limi Polifenollar laboratoriyasi quyidagi ilmiy yo‘nalishlarda faoliyat yuritmoqda Polifenol (shular qatorida gossipol), terpenoid (diterpenoidlar, triterpenoidlar) tabiatiga ega
bo‘lgan quyi
molekulyar bioregulyatorlarni ajratib olish va tuzilishini aniqlash, kimyoviy modifikatsiya, tuzilish - funksional tahlil, maqsadli sintez qilish. Ular asosida keng ta'sir doirasiga ega bo‘lgan dori vositalarini yaratish va tibbiyot amaliyotga tatbiq etish. Xususan: 48 - glitsirrizin, glitsirret kislotalari va ular hosilalari supramolekulyar kimyosi fundamental asosi, ularning fizik kimyoviy xossalarini har xil sharoitlarda va tuzilishining o‘ziga xosligini o‘rganish. - yangi biologik faol birikmalar olish maqsadida glitsirrizin, glitsirret kislotalari va ular hosilalarini kimyoviy va supramolekulyar modifikatsiyalash, ularning fiziologik faollligini o‘rganish, olingan ma'lumotlarni tuzilish - funksional nuqtai nazardan tahlil qilish, - glitsirrizin, glitsirret kislotalari va ularning hosilalari asosida keng ta'sir doirasiga ega dori vositalarini yaratish. - gossipol (g‘o‘zaning spetsifik pigmenti) va uning hosilalari kimyosining fundamental asoslari, fizik - kimyoviy xossalari va tuzilishining o‘ziga xosligini o‘rganish. - yangi hosilalarini olish maqsadida gossipolni kimyoviy modifikatsiyalash, ularning biologik faolligini o‘rganish, olingan natijalarni tuzilish-funksional nuqtai nazardan tahlil qilish. - gossipol va uning hosilalari asosida keng ta'sir doirasiga ega dori vositalarini yaratish. Laboratoriya xodimlari faoliyatining muhim natijalar: - gossipolning 300 ga yaqin yangi hosilalari sintez qilingan va uning alkil-, aril-, geteriliminlarining xinoid shaklida bo‘lishi, gossipolning metilenfaol birikmalar bilan kondensatsiyasi mahsulotlari benzoid, gossipolning azo- hosilalari va iminlari esa ko‘pchilik xolda xinon-gidrozo shaklida bo‘lishi isbotlangan. - gossipol hosilalarining tuzilish - funsional tahlili ularning biologik faolligi o‘zaro reaksiyasii tipiga, kiritilgan o‘rinbosarlarning tabiatiga, dorini yuborish sxemasiga , dozasiga va moddaning hujayra bilan ta'sirlashishiga bog‘liqligi qonuniyati mavjudligi ko‘rsatilgan. 49 - glitsirrizin, glitsirret kislotalarining 200 ga yaqin yangi hosilalari sintez qilingan, shular qatorida biologik faol moddalarning qator supramolekulyar komplekslarii xam olingan. - glitsirrizin kislotasi va uning monotuzlarining gel hosil qilishi pH , temperatura va moddaning konsentratsiyasiga bog‘liqligi o‘rganilgan va ko‘rsatilgan. Supramolekulyar komplekslar suvli eritmalarining qovushqoqligi mehmon molekulalarining tabiatiga bog‘liqligi, mitsella hosil bo‘lishida vodorod bog‘lar va gidrofob o‘zaro ta'sirlarning muhim ahamiyatga eg ekanligi ko‘rsatilgan. Ilk marta glitsirrizin kislotasi monoammoniyli tuzining monokristali olinib, rentgen tuzilish tahlili yordamida ammoniy guruhining molekuladagi o‘rni masalasi batamom yechildi. Ushbu natijalarning amaliyotda qo‘llanishi - glitsirrizin kislotasi va uning hosilalari asosida mahalliy ta'sir etuvchi qator gemostatik, yallig‘lanishga qarshi nosteroid dori vositalar (Glilagin, Lagovin, GLAS, Megaferon va boshqalar) yaratilgan va ular o‘z ta'siri bo‘yicha qo‘llanilayotgan analoglaridan anchagina ustun. Glilagin, Lagovin, GLAS preparatlari substansiyalari va dori shakllari uchun me'yoriy texnik xujjatlar ishlab chiqilgan, klinik sinovlari muvaffaqqiyatli o‘tkazilgan. Megaferon substansiyasi uchun me'yoriy texnik xujjatlar ishlab chiqilgan; - gossipol va uning hosilalari asosida virusga qarshi (3% li gossippol linimenti), gerpesga qarshi (3%, 1% li megosin surtmasi), immunosupressiv (0,1g batriden tabletkalari), xlamidiyga qarshi (0,1g gozalidon va 0,05 g suppozitoriy tabletkalari), gepatitga qarshi (0,05 g Ragosin tabletkalari) tibbiy preperatlar yaratildi va tibbiyot amaliyotiga tatbiq etildi; - yangi immunomodulyator (0,1g mebavin tabletkasi) ishlab chiqildi; - antigerpetik ta'sirga ega bolalar va kattalar uchun suppozitoriylar, antioksidantlar va boshqalar uchun klinik oldi va klinik sinovlar o‘tkazilmoqda [ 30 ]. 50
3.2. O ‘zbek kimyogar olimlari erishgan yutuqlarning turli sanoat sohalari rivojlanishidagi ahamiyati O‘zbek kimyogar olimlari nafaqat fanni rivojlantirish, balki sanoatni yangi va ilg’or texnologiyalar bilan boyitish yuqori malakali muhandislar tayyorlash hamda oliy malakali ilmiy kadrlar yetishtirishga ham katta hissa qo’shdilar. M o‘jizakor fan vakillari Vatanimiz o‘simliklar kimyosi, qishloq xo‘jaligi uchun muhim mineral o‘g‘itlar, tabiiy va sun’iy polimerlar yaratishda dunyoga tanildilar, ular rahbarligida bajarilgan ilmiy ishlarning natijalari jahon miqyosida tan olindi. O‘zbek olimlarining kitob va maqolalari ko‘pgina mamlakatlarda tarjima qilindi, xalqaro kongress va anjumanlarda tinglandi, ularga yuksak baho berildi. Qator olimlarimiz xalqaro mukofotlarga sazovor bo’ldilar, ular haqidagi ma’lumotlar “Jahonning buyuk kimyogarlari” kitobidan joy oldi. Hozirgi kunda ham Kadrlar tayyorlash milliy dasturi jadallik bilan hayotga tadbiq qilinayotgan bir davrda kimyogar olimlarimiz o‘zlarining munosib hissa.la.rini qo‘shib kelmoqdalar [ 6 ]. 3.2.1. O ‘zbekistonda kimyo sanoati rivojlanishida o‘zbek kimyogarlarining tutgan o‘rni O ‘zbekistonda kimyo fani va sanoati ancha rivojlangan. Sobiq Ittifoq miqyosida O ‘zbekiston kimyo sanoati lak - bo‘yoqlar ishlab chikarish jihatdan birinchi o ‘rinni egallagan b o ‘lsa. Yalpi kimyo sanoati b o ‘yicha to ‘rtinchi o‘rinni egallab turgan edi. XIX asr o ‘ rtalarida O ‘ zb ekistonda s op ol, shisha tayyorlash, o ‘ simliklardan turli moddalar (xushbo‘y efir moylari bo‘ yoqlar, sharbat, sharob tayyorlash, mis, jez, asl va nodir metallardan buyum hamda turli bezaklar yasash kabi ishlar tez rivojlandi. Natijada kichik sanoat korxonalari vujudga kela boshladi. XX asrning 20 yillaridan boshlab O ‘zbekistonda kimyo fani tez rivojlana boshladi. Buning asosiy sababi shuki. o‘sha davrda O ‘rta Osiyo Davlat universitet deb atalgan, hozirgi O ‘zbekistan Milliy universitetida kadrlar 51 tayyorlash bilan birga ilmiy - tadqiqot ishlari yo‘ lga qo‘yildi. Kimyo sanoati rivojlanishi ehtiyojlari uchun zarur bo‘lgan tadqiqotlarni amalga oshirish borasida e’tiborli ishlar bajarildi. O ‘zbekiston Respublikasi FA qoshidagi umumiy va anorganik kimyo in stituti asosan uchta yo‘nalish bo‘yicha ishlaydi: a) kolloid kimyo, b) anorganik materiallar, v) neft kimyosi va gazni qayta ishdash. Shu bilan birga bu institutda Respublikamiz ravnaqi uchun yangi soha bo‘yicha ilmiy izlanishlar yo‘lga qo‘yilmoqda, bular qurilish materiallari va rangli metallar texnologiyalari hisoblanadi. O‘zbekiston hududida tabiiy gaz, neft, ko‘mir, oltingugurt yetarli bo‘lganligidan mamlakatimiz yirik kimyo sanoatiga egadir. Xomashyoning ko‘pligi yetakchi kimyo sanoati korxonalarini - Farg‘onada sun’iy tola, Namanganda kimyo zavodi, Toshkentda lok - bo‘yoq materiallari va plastmassalarni ishlab chiqaradigan korxonalarni vujudga keltirish imkonini yaratdi. Ro‘zg‘or kimyosi mahsulotlarini tayyorlaydigan Toshkent sintetik yuvish vositalari zavodi, Olmaliq ro‘zg‘or kimyosi zavodi, Jizzax plastmassa zavodi ishlab turibdi. O‘zbekiston qishloq xo‘jaligining paxtachilik tarmog‘i kimyo sanoatining mahsulotlarini eng ko‘p iste’mol qiluvchi tarmoq hisoblanadi. Mamlakatimizning qishloq xo‘jaligida har yili million tonnalab mineral o‘g‘itlar, zaharli ximikatlar, defoliantlar va boshqa xil mahsulotlar ishlatiladi. Hozirgi vaqtda respublikamizda Chirchiq elektr kimyo kombinati, Olmaliq kimyo zavodi, Samarqand kimyo zavodi, Navoiy azotli o‘g‘itlar kombinati, Navoiy elektr kimyo kombinati, Farg‘ona azotli
o‘g‘itlar zavodida turli mineral
o‘g‘itlar, o‘simlik zararkunandalariga qarshi zaharli moddalar, defoliantlar tayyorlanmoqda. Shuningdek, respublikamizda 3 ta gidroliz zavodi, tog‘ - metallurgiya kombinatlari, sintetik tolalar tayyorlaydigan zavodlar, chinni, sement zavodlari va boshqa xil kimyo zavodlari faoliyat ko‘rsatmoqda. Respublikamiz hududida kimyo
sanoatining tez
rivojlanishi, qo‘llanilayotgan texnologik qurilmalarning mukammal emasligi ekologik jihatdan 52 salbiy oqibatlarga olib kelmoqda. Kimyo va boshqa xil korxonalardan havoga, suvga yoki tuproqqa qo‘shilib borayotgan turli chiqindilar atrof - muhitni ifloslantirib bormoqda. Buning oldini olish tez orada kechiktirmay hal etilishi lozim bo‘lgan dolzarb muammolardan hisoblanadi. Respublikamizda atrof - muhitni muhofaza qilish yuzasidan ishlar olib borilmoqda. Chiqindi suvlardan metallarni ajratib oluvchi ionitlar ishlatilmoqda, qurilmalar ishga solinmoqda. Hozirgi kundagi ekologik va iqtisodiy vazifa eng mukammal chiqindisiz texnologiyalarni qo‘llashdir. Korxonalardan chiqqan chiqindilarni ham qayta ishlanib, kerakli mahsulotga aylantirilsa, texnologiya chiqindisiz hisoblanadi. Masalan, Qo‘qon moy kombinatida ilgari chiqindi hisoblangan danak, pomidor va uzum urug‘laridan kosmetika dori - darmonlari uchun qimmatli mahsulotlar olinishi, danak po‘stloqlari motorlarni tozalashda ishlatilishini chiqindisiz texnologiya deb hisoblasak bo‘ladi. O‘zbekistonda joylashgan barcha kimyo korxonalarini yaqin yillar ichida chiqindisiz texnologiya bilan ishlashga moslashtirish lozimdir. Bu vazifani hal qilish, ya’ni, yuksak malakali kimyogarlar, tabiatshunoslar, muhandislarni tayyorlash respublikamizning oily o‘quv yurtlari zimmasiga yuklanadi. Bu yillargacha “Soyuzximreaktiv” korxonalari orqali 3000 dan ortiq reaktivlar chetdan keltirilar edi. A tsetat tola ishlab chiqarish uchun Farg'onadagi, Namangandagi korxonalarda xom ashyo etarli emas. Birgina gidroliz zavodlari uchun 120 000 tn sheluxa o‘rniga 20 000 tonna yetkazib berildi. Samarqand, Olmaliq, Qo‘qondagi superfosfat zavodlari uchun 2,5 mln. tonna fosforli un kerak, ilgari bu xo m ashyoni Qozogistondan sotib olish uchun 44 mln. dollar sarflangan bo‘lsa, endi bu narx - navo 100 mln. dollarga ko‘tarilishi o‘zimiz ishlab chiqaradigan mineral o‘g'itlarning atigi 24
Download 0,76 Mb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish