Chizma geometriyasi va muxandislaik grafikasi

 
 
 
Jadval 1. 4 
SHriftning 
parametrlari 
Bel 
gisi 
O‘lchamlar 
nisbati 
SHriftning o‘lchami 
2,5 
3,5 
5 
7 
10 
14 
20 
Bosh harflar va 
raqamlarning 
balandligi 
Kichik harflar 
balandligi 
 
h 
 
C 
 
14|14 h 
10|14 h 
 
14d 
 
10d 
 
2,5 
 
1,8 
 
3,5 
 
2,5 
 
5,0 
 
3,5 
 
7,0 
 
5,0 
 
10,0 
 
7,0 
 
14,0 
 
10,0 
 
20,)0 
14,0 
Harflar, raqam-lar va 
belgilar orasidagi 
maso-fa  
Qatorlar qadami, 
kamida  
So‘zlar va sonlar 
orasidagi maso-fa, 
kamida  
 
 
a 
 
b 
 
 
e 
 
2G’14 
h 
 
22G’14 
h 
 
6G’14 
h 
 
 
2d 
 
22d 
 
 
6d 
 
 
0,35 
 
4,0 
 
 
1,1 
 
 
0,5 
 
5,5 
 
 
1,5 
 
 
0,7 
 
8,0 
 
 
2,1 
 
 
1,0 
 
11,0 
 
 
3,1 
 
 
1,4 
 
16,0 
 
 
4,2 
 
 
2,0 
 
22,0 
 
 
6,0 
 
 
2,8 
 
31,0 
 
8,4 
Harf va raqam 
chiziqlarining 
yo‘g‘onligi 
 
d 
 
1G’14 
h 
 
D 
 
0,18 
 
0,25 
 
0,35 
 
0,5 
 
0,7 
 
1,0 
 
1,4 
 
Eslatma: bitta chizmaga tegishli bo‘lgan so‘z va jumlalarda barcha yozuvlarning chiziq yo‘g‘onligi 
bir xil bo‘lishi lozim.SHriftlarning yozilish namunasi  chizma -3. da ko‘rsatilgan. 

---

 
Konstruktorlik hujjatlarining yagona tizimi.
 
 
        Konstruktorlik  hujjatlarining  yagona  tizimi.
  Barcha  davlat  korxonalarida  ishldab 
chiqariladigan  buyumlarning  ma'lum  sifatga  ega  bo'lishini  ta'minlash  maqsadida  ularga  davlat 
tomonidan  davlat  standartlari  belgilanadi.  Buyumlarning  konstruktorlik  hujjatlariga  ham  davlat 
standartlari belgilangan. U KHYT(Konstruktorlik hujjatlarining yagona tizimi) deb ataladi. 
KHYTning  standartlari  konstruktorlik  xujjatlarini  tayyorlash,  hisobga  olish,  nusxalar 
ko'chirish va ularga o'zgartirishlar kiritishni o'z ichiga oladi. 
KHYTning hamma standartlari 2-sinfga kiritilgan va klassifikasion guruhlarga ajratilgan (1-
jadval). 
 
1.5.-jadval 
Gruppa 
shifri 
 
 
STANDARTLARNING GRUPPADAGI 
NOMI 
Standart raqamlari 
0 
Asosiy qoidalar 
O’zDSt 2.001 
1 
Umumiy qoidalar 
O’zDSt 2.100 dan O’zDSt 2.199 gacha 
... 
 
 
3 
Chizmalarni chizish bo'yicha umumiy qoidalar 
O’zDSt 2.301 dan  O’zDSt 2.399 gacha 
4 
Mashinasozlik va asbobsozlik chizmalarini 
bajarish qoidalari 
O’zDSt 2.401 dan O’zDSt 2.499 gacha 
... 
 
 

---

7 
Sxemalarni bajarish qoidalari va sxemalarda 
qo’llaniladigan grafik belgilar 
O’zDSt 2.701 dan O’zDSt 2.799 gacha 
8 
Qurilish va kemasozlik hujjatlarini bajarish 
qoidalari 
O’zDSt 2.801 dan O’zDSt 2.899 gacha 
   
  Standartlar  maxsus  tuzilish  belgisiga  va  nomlariga  ega.  Masalan,  O’zDSt  2.303:97  «Chizma 
chiziqlari». Unda «O’zDSt» O’zbekiston Davlat standartini, «2»  KHYTga kiruvchi standartning 
nomerini, «303» gruppa shifrini, undagi standartning tartib raqamini, «97» 1997 yilda ro'yxatga 
olinganligini, «Chizma chiziqlari» esa standartning nomini anglatadi. 
Konstruktorlik  xujjatlarining  turlari.
  Konstruktorlik  xujjatlari  turiga  asosan  chizma  va  yozma 
bayonli xujjatlar kiradi. Bu xujjatlar O’zDSt 2.201:97 bo'yicha detal chizmasi, yig'ida chizmasi, 
umumiy ko'rinish chizmasi, nazariy chizma, gabarit chizma, o'rnatish chizmasi, chizma, tavsiflash, 
tushuntirish  xati,  texnikaviy  shartlar  va  boshqa  xujjat  turlariga  bo'linadi.  Detal  chizmasi  deb, 
detalning tasviri va uni tayyorlash, nazorat  qilish uchun yetarli bo'lgan ma'lumotlarni o'z ichiga 
olgan xujjatlarga aytiladi. 
Yig'ish chizmasi deb, yig'ma birlikning tasviri va uni yig'ish,
 
tekshirish haqidagi ma'lumotlarni 
ko'rsatuvchi xujjatga aytiladi. Sxema deb, buyum yoki uning tarkibiy qismlarini va ular o'rtasidagi 
o'zaro bog'lanishning shartli tasviri yoki belgilanishini ko'rsatuvchi xujjatga aytiladi. 
1.6.-jadval 
       
Texnikaviy  shartlarda  buyumni  tayyorlash,  kuzatish,  qabul  qilish  yoki  jo'natish  kabi 
ma'lumotlar ifodalanadi. 
  C
hizmalarni  tayyorlashdagi  umumiy  qoidalar.
  Chizmalar  konstruktorlik  xujjatlarining 
yagona tizimiga kiruvchi formatlar, masshtablar, chiziq turlari, shriftlar, asosiy yozuvlar va boshqa 
qoidalarga asosan taxt qilinadi. 
Formatlar. 
Chizma qog'ozidan to'g'ri va chiqindisiz foydalanish hamda chizmalarni 
saqlash qulay bo'lishi uchun O’zDSt 2.301:96 ga ko'ra chizma qog'ozlari kuyidagi tegishli 
o'lchamlarda bajariladi(2-jadval).  
Varaqning formati tashqi qirg'og'ining o'lchamlari bilan aniqlanadi. Ichki hoshiya chizig'i 
tutash yo'g'on chiziq bilan chiziladi(1-shakl). U qog'oz chegarasidan chap tomonda 20 mm, 
yuqoridan, o'ngdan va quyidan 5 mmdan qoldirib chiziladi.  
Format 
belgisi 
 
Format tomonlarining 
o'lchami,mm  hisobida 
 
A
0
 
841x1189 
A
1
 
594x841 
A
2
 
420x594 
A
3
 
297x420 
A
4
 
210x297 
1-shakl 

---

Asosiy yozuvlar. 
Har bir konstruktorlik xujjatidagi formatning pastki o'ng burchagiga asosiy 
yozuv  joylashtiriladi.  Unda  buyum  nomi,  materiali,  masshtabi,  varaq  tartib  raqami,  o'quv  yurti 
nomi, guruh belgisi, xujjatni tayyorlagan va tekshirgan shaxslarning familiyalari kabi ma'lumotlar 
bo'ladi. 
Masshtablar. 
Buyumning  katta-kichikligiga  qarab  uning  chizmasi  kattalashtirilib, 
kichiklashtirilib  yoki  o'zining  haqiqiy  o'lchamida  bajarilishi  mumkin.  Masshtablar  O’zDSt 
2.302:97 ga ko'ra uch turga bo'linadi:  
Haqiqiy masshtab: 1:1; 
Kichraytirish masshtabi: 1:2; 1:2,5; 1:4; 1:5;  ... ;  
Kattalashtirish masshtabi: 2:1; 2,5 :1; 4:1;  5 : 1;  ... . 
Chiziq turlari. 
Buyum chizmalarini aniq va yaqqol ko'rsatish uchun O’zDSt 2.303:97 ga ko'ra 
har xil turdagi chiziqlar ishlatiladi: 
 
 
1.2-shakl 
1.3-shakl 
1.
 
Asosiy tutash chiziq (yo'g'onligi S  0,5 ... 1,4 mm). 
2.
 
Ingichka tutash chiziq  (yo'g'onligi  asosiy tutash chiziqdan 2-3 marta ingichka). 
3.
 
Tutash to'lqin chiziq (yo'g'onligi  asosiy tutash chiziqdan 2-3 marta ingichka). 
4.
 
Shtrix chiziq (yo'g'onligi  asosiy tutash chiziqdan 2-3 marta ingichka). 
Ingichka 
shtrix-punktir 
chiziq 
(yo'g'onligi 
 
asosiy 
tutash 
chiziqdan 
2-3 
marta 
ingichka).Chizmadagi chiziqlarning yo'g'onligi asosiy chiziq yo'g'onligiga qarab belgilanadi.
  
Qiyalik va konuslik. 
Texnikada ishlatiladigan    juda   ko'p   mashina detallarida   qiyalik   va 
konusliklar mavjud. Qiyalik nisbatda yoki foizlarda ifodalanadi hamda oldiga belgi qo'yiladi. AOB 
uchburchak gipotenuzasining qiyaligini 2-shaklda ko

rsatilgan. 
Konuslik   deb,   konus      asosi diametrini uning  balandligiga  bo'lgan nisbatiga  aytiladi.  
Konuslik ham nisbatda yoki foizlarda  ifodalanadi (3-shakl).                                              
Shriftlar. 
Chizmalardagi  va  boshqa  texnikaviy  xujjatlardagi  hamma  yozuvlar,  raqamlar 
O’zDSt 2.304:97 ga muvofiq yoziladi. Ularning o'lchamlari quyidagicha: 2,5; 3,5; 5; 7; 10; 14; ... 
Shriftning o'lchami  bosh harflarning   balandligi  ning mm  dagi o'lchamlari   bilan   belgilanadi.    
Standartga asosan    shriftlar  A   va  B     turlarga bo'linadi. Mashinasozlik chamachiligida asosan 
qiyaligi  75°  li  B  turdagi  shriftlardan  foydalaniladi
  O'lchamlarni  qo'yish  qoidalari. 
Buyumlar 
ularning o'lchamlari asosida yasaladi. Shu sababli chizmalarning o'lchamlari to'g'ri, aniq va to'liq 
qo'yilishi kerak O’zDSt 2.307:96 da ifodalangan. 
.                                                         
 
 
 
O'lchamlar chiziqli  va burchakli o'lchamlarga bo’linadi. Chiziqli   o'lchamlar    chizmada mm 
larda ko'rsatiladi. Burchakli o'lchamlar    bo'lsa graduslarda ko'rsatiladi. O'lcham qo'yishda avval 

---

detal      elementlariniig  parametr  va  holat  o'lchamlari, 
so'ngra  gabarit  o'lchamlar  qo'yiladi.  O'lchamlar 
takroran  qo'yilmaydi.  Detaldagi  bir  nechta    bir    xil  
elementning  o'lchamlari  faqat  bittasiga  qo'yiladi(4-
shakl). 
Shartli  belgilar  va  ularning  yozilishi.  Radius 
o'lchami soni oldiga bosma «R» harfi, diametr o'lcham 
soni oldiga «

» belgisi, kvadrat o'lchami  soni oldiga 
«

» belgisi qo'yiladi.