122
4
2
3 2
2 8 — : 14 — + 6 — ■
—
5
5
2 3
16
4
Javobi:
9 - .
9
1
2
■тН-Н
V
l l T 2 - e \ U
6
.
7.
(0 ,0 1 2 + 0T04104 Л 456Q _ 42 1
I 5
5’4 J
3
f 85-^- - 8 3 — ^
[
30
18
J
3
0,04
Javobi: — .
lo
Javobi:
5 — .
14
Javobi: 18-.
f l 4 0 ~ - 1 3 8 “
* 18 —
[ 3 0
12
J
6
0,002
Javobi:
50.
9.
95 — ~ 93 ~ 1- 2 i + 0,373
30
18 J
4
0,2
Javobi: 23,865.
10
.
l 2r
4
-
5? ) 13’ 5 + 0 ’ u l
0,02
Javobi:
599,3.
1
L
12
.
13.
68
^ -
66
^
30
18
: 6 9 + U
+ 32
•4,5
0 ,0 4
( 2 ,1 - 1 ,9 6 5 ) : (1,2 0,045)
1 ; 0,25
0 ,0 0 3 2 5 :0 ,0 1 3
1
. . . 1 0 V . , 2 2
1,6 0,625
17 — — 8,25 • —-
2
11
. 11— : — + 3,5
1
3 9
Javobi:
38
15
64
Javobi:
6
.
Javobi:
560.
123
И. ^ - 0,375 J : | - i (0,358 - 0 ,108)
Jambi.
1 1
15. (10,5 2,04 - 0,1) (6,25 0,2 + 0,8 : 0,64).
Javobi:
53,3.
16.
2 - ~
- - 2
—
7
3
14
зтг4’375) 9!
Javobi: 2
17
21
0,134 + 0,05
17. 1 8 --1 — - — 2 -
6
14
15
7
Javobi:
0,0115.
18.
58—- -56 —
15
24
: 0,8 + 2 — 0,225
У
3 3
4 5
Javobi:
157
280 '
19.
6
- 4 ^ 1: 0,03
3 -^ -2 ,6 5
20
3
4
0 ,3 - - ^
20
4 +
1,88
+
2
—) —
25
80
2
— .
20
Javobi: 10.
20
.
0,216
2 . 4
0,15 + 3 15
196
7,7
225 “
24
1
4
+ 0,695: 1,39.
Javobi: 5.
1,5291-
1<4-53662
0,305
3 - 0,095
:
0,12
Javobi: 10.
'б,2 :0,31
- 7
0,9 1-0,2 + 0,15
22
.
:
0,02
/
4
A
1
2
+
1
—
0
,
2 2
:
0,1
I I
Javobi: 1320.
33
V I I bob
.
M AKTAB DA A Y N IY S H A K L A L M A S H T IR IS H L A R N I
0 ‘ R G A TIS H M E T O D IK A S I
l- § . Ayniy shakl almashtirishlar
Algebraik ifodalaming ayniy almashtirishlari maktab matematika
kursida muhim o'rin egallaydi va V I—X I sinflaming dastur materiallarini
o'rganish jarayonida qo'llaniladi. Maktab matematika kursida sonlar
va harflar bilan belgilangan algebraik ifodalarni qo'shish, ayirish,
ko‘ paytirish va bo'lish, darajaga ko‘tarish, ildiz chiqarish va logarifm-
lash kabi amallar bajariladi. Bu amallarni bajarish jarayonida ana shu
algebraik ifodalaming miqdoriy qiymatlarini saqlab, ularni turli ko‘ ri-
nishlarda yozishga to‘g‘ ri keladi.
T a ’rif. Algebraik ifodaning miqdoriy qiymatini о ‘zgarmasdan bir
\hakldan ikkinchi bir shaklga о ‘zgartirib yozish ayniy almashtirish
deyiladi.
Maktab matematika kursida ayniyat degan tushuncha o ‘ rganiladi,
M>lngra ayniy almashtirish degan tushuncha kiritiladi.
Ta’ rif. Tarkibidagi hatflarning har qanday qiymatlarida ham to'g'ri
bo ‘laveradigan ikki algebraik ifodaning tengligi ayniyat deyiladi.
jc
3
- 1
Masalan, -------= x2 + x + l
tenglik ayniyatdir, chunki tenglikda
x
- 1
qatnashayotgan noma’lum x ning ixtiyoriy qiymatlarida tenglikning chap
minoni uning o ‘ ng tom oniga har doim teng chiqadi.
6
-sinfda
o'rganiladigan qisqa ko‘paytirish formulalari ham ayniy tengliklardir:
1) ( a ± b f = a2 ± 2 ab + b2\
2) ( a ± b f - a3 ± 3a2b f 3ab2 ± b3;
3) j
3
± b 3 = {a ± b )(a 2+ab + b2)\
4) a2 - b2 = (a - b)(a + b).
Yuqoridagi ta’ rif va misollardan ko'rinadiki, ayniyat arifmetik
amallar qonuni arming harfiy ifodalangan shakli ekan. Ayniy shakl al-
mashtirishlarda algebraik ifodalarni taqqoslash, ular ustida amallar
bajarish uchun ifodalardagi birhad va ko'phadlarning shaklini o ‘ zgar-
(ii ish kabi ishlami bajarish ko‘zda tutiladi. Maktab matematika kursidagi
.ivniy shakl almashtirishlarni shartli ravishda quyidagicha ketma-ketlik
asosida ifodalash mumkin:
125
1. Butun ifodalarni ayniy almashtirish.
2. Kasr ifodalarni ayniy almashtirish.
3. Irratsional ifodalarni ayniy almashtirish.
4. Trigonometrik ifodalarni ayniy almashtirish.
Har qaysi almashtirishni ko'rib chiqamiz.
1. Butun ifodalarni ayniy almashtirish. Ayniyat va ayniy almashtirish
tushunchalari V I sinfdan boshlab kiritiladi, lekin I sinf matematika
darslaridayoq ayniy almashtirishlar bajariladi. Masalan, 3+2=5 ifodaning
yig‘indisini hisoblash 3 + ( l + l) = ( 3 + l) + l = 4 + l= 5 kabi ayniy almashtirish
yordamida bajariladi. IV —V sinflarda sonlar ustida murakkabroq ayniy
almashtirishlar bajariladi. Masalan; 52=5-10+2=5-5-2+2=25-2+2;
3 5 = 3*1 0 +5 = 3-5 ,2 +5=6*5 + 5. Bu m isollarda bajarilgan ishlar
o'quvchilariga ayniy almashtirish deb o'rgatilmasada lekin aslida sonlar
ustida ayniy almashtirish bajariladi.
M a’lumki, ratsional algebraik ifodalar arifmetik to‘rt amal hamda
darajaga koiarish amallari asosida tuziladi. Agar algebraik ifoda qo‘shish,
ayirish, ko'paytirish va darajaga koiarish amallari asosida tuzilgan
boisa, u holda bunday ifodalar butun ifodalar deyiladi.
Masalan,
I) 5y2 ( 2x2 - 3y);
2) (x + y) (y - x)\
3) (2x + 5) (7 - 3x);
4) (C+5XC2 - 3c + 5).
Butun ifodalarni ayniy almashtirishdagi asosiy vazifa berilgan
matematik ifodani ko'phadlarni imkoniyati boricha algebraik amallar
yordamida standart shaklidagi birhadlar ko'rinishiga keltirib sodda-
lashtirishdan iboratdir. Shu yerda
0
‘ qituvchi o'quvchilarga o ‘xshash
hadlar, birhad va ko'phad tuslumchalarini tushuntirish hamda ularga
misollar ko‘ rsatishi lozim.
Har qanday algebraik ifoda birhad va ko‘ phadlardan iborat bo‘ladi.
Ta’rif. Ко ‘paytirish va darajaga ко ‘tarish amallari yordamida tuzilgan
ifodalarni birhad deyiladi.
4
Masalan: Sybc,
~xy a 2;...
Birhadlami ham standart shakllarga keltirish misollar yordamida
tushuntiriladi. Masalan; 6x-4y birhad sodda holga keltirilsin. Bu misolga
ko'paytirish, o ‘ rin almashtirish va guruhlash qonunlarini qo'llasak,
6x*4y=24xy boiadi.
T a’ rif. Bir necha birhadlarning yig‘indisidan iborat bo'lgan ifoda
ko'phad deyiladi.
126
Masalan: 1) 5x2y + ^.y2x;
2) \3a2b + j с2 a + 1 a2b.
Yuqorida ta’ rif va misollardan ko‘ rinadiki, birhad ko‘phadning
xususiy holi ekan.
Ta’ rif. Ko'phadning o'zaro koeffitsiyentlari bilangina farq qilad igan
yoki butun koeffitsiyentli bo'lgan hadlari o'xshash hadlar deyiladi.
O'xshash hadlami arifmetik amallar yordamida birhad ko'rinishida
ifodalashni ixchamlash deyiladi.
Masalan:
1) 20y2x + 4 #-1 2> '2X “ 3# = (20y7x -\ 2 y 2 x ) + (4 z t-3 z t) =
= 8 y2x + zt;
2) 2,4a2b2 + 3,2cd -\ ,4 a 2b2 -2 ,5 cd = (2,4a2b2 - \,4a2b2) +
+(3,2cd - 2,5cd) = a2b2 + 0,7cd.
Butun ifodalarni ayniy almashtirishda belgilangan ko‘ phadlar
birhadlarga, birhadlar esa standart shaklga keltiriladi. Bu ishlarni
bajarishda o'qituvchi o‘ quvchilarni bir xil hadlardan iborat ko‘phadlarni
standart shaklga keltirishdan boshlashi kerak.
3) Ifodalarni soddalashtiring:
1) x + x + x = * • 3 = 3x;
2) x + x + x + x +x~ (x + x )+ (x +x + x )= 2x+ 3x= 5x;
3) (l,2 x2)- (- 5 x )+ (- 7 x )- (- 2 x )(3 x 2)= - 6 x 3-7 x+ 6 x3= -7 x ;
4) (Sx2^— 14x3—8хУ)+(Зх3—7x2y+9xy1) —5x2y - M x 3—8хУ+Зх3—
~7х^+9.гк2“ -2 х 2у— 1 lx 3+ x y 2.
Shundan keyin qisqa ko‘paytirish formulalari yordamida soddalash-
tiriladigan misollarni ko‘ rsatish lozim.
1
) (2х+3>02+(4>>-5х)2= 4 х2+12х>М-9)>2+ 1 б У - 4 ()х г |-25х2=29х2-
28ХУ+25У2
.
— (xy+4_y)3—(2xy- 3y) 3= (x y )3+3 (xy)2 ■ 4 y+ 3xy(4y)2+ (4y) 3—
- [(2хуу-3(2ху)13у+3-2ху(3у)7-0 у у \ =
= х 3У + 12xlyi+4&xyi+()4yi—8x3y3+ 36x2y — 54ху3+27}>3=
= —7x3y3+48x2y3-6xy3-6x^+9 ly 3.
127
4) Ifoda soddalashtirilsin: ( a -b +c+ d )2+ (a + b -c+ d ) 2.
1-usul: (a-b+c+d)2+(a+b-c+d)'2= [(a + d )-(b -c)]2+ [(a + d )+
+ (b -c)]2=(a+d)2-2(a+d)(b-c)+(b-c)2+(a+d)2+2(a+d)(b-c)+
+(b-c)2=2[(a+d)2 +(b~c)2].
2-usul: (a-b+c+d)2=A deb (a+b-c+d)2=B deb belgilasak, A2+£P hosil
bo'ladi. A2+B*ni ayniy almashtirish orqali quyidagicha yozish mumkin:
A2+B1=(A +B )2-2AB> bularga asosan
(a-b+c+d)2+(a+b-c+d )2=(a-b+c+d+a+b-c+d)2-2(a-
-b+c+d)'(a+b-c+d)—(2a+2d)2-2(a-b+c+d) ( a+b-c+d)=
=4(a+d)2-2[(a+d)2-(b -c)2]=2[(a+d)2+ (b -c)2}.
2-§. Kasr ifodalarni ayniy almashtirish
V II
sinf algebra kursidan boshlab kasr ratsional ifodalarni ayniy
almashtirish bajariladi.
Ta’ rif. Agar algebraik ifoda qo \shish, ayrish, ко \paytirish va bo ‘lish
amal lari yordamida sonlar va о ‘zgaruvchilardan tuzilgan bo ‘Isa, и holda
bunday ifodani kasr ratsional ifoda deyiladi.
w
,
У2 ~ 1
x2 - 3 x - 4
x
+ ^ .
Masalan: ------ < ----------;
"
у
jc + 4
х \х ~ г )
Kasr ratsional ifodalarni ayniy almashtirish jarayonida ana shu
ifoda qatnashayotgan noma’lum sonlarning qabul qiladigan qiymatlarini
aniqlash lozim.
Ta’rif.
Kasr ratsional ifodadagi о ‘zgaruvchilarning та ’noga ega
bo*ladigan qiymatlari o ‘zgaruvchilarning qabul qiladigan qiymatlari
deyiladi.
2 x - y
11.У-2Х
Masalan,
— kasr ratsional ifodadagi x va у laming
qabul qiladigan qiymatlari x=0, va y=0 dan boshqa barcha son
qiymatlardan iboratdir. Agar x va у о‘zgaruvchilardan biri nol qiymatini
qabul qilsa, kasrning maxraji nol bo‘ lib, o'zining ma’nosini yo‘ qotadi,
chunki har qanday sonni nolga bo‘lish mumkin emas.
Kasr ratsional ifodalarni ayniy almashtirishdagi asosiy vazifa berilgan
ifodaning surat va maxrajlarida turgan ko'phadlami ayniy almashtirishlar
bilan bir hadlar ko'rinishiga keltirishdan iboratdir.
128
Kasr ratsional ifodalarni ayniy almashtirishdan oldin
0
‘ qituvchi
kasr va ular ustida bajariladigan to ‘ rt amalga doir sonli misollar dan
namunalar k oisatib, so‘ ngra esa harfiy ifodalar qatnashgan kasrlar
ustida bajariladigan ayniy almashtirishlarni k o ‘ rsatishi maqsadga
muvofiqdir.
,
4
2
1
2 5
1 3
10 + 3
13
1
. a) - + - = ---- ■
+ ---- = --------= — ;
’
3
5
3-5
5-3
15
15
Do'stlaringiz bilan baham: |