%збекистон Республикаси Хал3 Т1лими Вазирлиги

 SOVETLAR IMPERIYaSINING TANAZZULGA YuZ TUTIShI VA 

O`ZBEKISTON 

 

REJA



 

 



. Sobiq SSSR da ma`muriy buyruqbozlik boshkarish tuzimining shakllanishi 

 

 



. 



-



  yillarda  Sovet  tuzimining  O`zbekiston  va  Qoraqalpog`istonda  yuritgan  qatag`onlik 

siyosati 

 



. 



-



 yillarda zielilarning ta`qib qilinishi 

 



. 



-yillarda qatag`onlikning yana da kuchayshi va uning oqibatlari. 

 

 

Turkiston  xalqlarining  mustabid  Sovet  xokimiyatining  shovinistlik  siyosatiga  karshi  yuritgan 

istiqlolchilik  kurashi  markaziy  organlarni  Turkistonda  tashkiliy  jixatdan ba`zi  uzgartirishlarni  amalga 

oshirishga majbu kildi. 



 yil aprel oyida turkiston Avtonom Sovet Sotsialistlik Respublikasi tuzilib, 

u RSFSR tarkibiga kushtildi. 

 

O`zbekiston  va  Qoraqalpog`iston  Sovetlar  davrida  markazga  buysinuvchi  xam  olie  etkazib 

beradigan mustamlaka ulka bulib qoldi. 



-yillarning 



-yarmida bir butun Turkiston parchalanib 



kizil 

imperiyasining



  ma`muriy-xududiy  qismiga  oylantirildi.  Oktyabr`  tuntarishidan  keyingi  dastlabki 

kunlarda  bol`sheviklar  mahalliy  ulkalar  xalklariga  kupdan  kup  va`dolar  bergan  bulsolarda,  aslida 

bularning hammasi kuruk tashvikot bulib qog`oz yuzida qoldi. Xalklarimiz o`z takdirini o`zi belgilash 

xukukidan maxrum etildilar. 

 

Sovetlar  rasman  milliy  respublikalari  tashkil  etgan  bo`lsalar  da,  amalga  imperiyani  saqlab 

qoldilar. 

 



 yillarda sobiq SSSR da totalitar (mustabid) va avtoritar tizim shakllandi. 

 

Totalitar ya`ni mustabid tizim deganga ma`muriy-buyruqbozlikka asoslangan boshqaruv uslubi, 

yagona  partiyaning  xukmronligi,  aholining  hokimiyatdan,  hokimiyatning  esa  aholidan  yiroqlashuvu, 

siesiy  faoliyatinig  ta`qiqlanish,  konunlarning  oeq  osti  kilinishi,  targ`ib  kiluvchi  organlarning 

mavjudligi va shaxsning siesiy jihatdan xukuksizligi tushuniladi. 

 

Avtoritlar  so`zining  ma`nosi  ham  shunga  yakin  bulib  davlatni  boshqarishda  yagona  bir 

kishining  xukmronligi,  aholi  ustidan  chegarasiz  nazorat  va  zuravonlikning  mavjudligi  ijtimoyi 

xaetining siyosatlashuvi tushuniladi. 

 

Turkistondagi rahbar xodimlar, xususan T.riskulov (Turkiston MIK raisi) boschiligidagi milliy 

kommunichtlar,  turkiston  mustaqilligi  va  uning  o`z  takdirini  o`zi  belgilashdek  demokratik  tamoyillar 

uchun kurash boshladilar. 

 

T.Risqulov  ulkada  ulug`  davlatchilik  shovinizmi,  burjua  millatchiligi  yuzaga  kalaetganligi 

tug`risidagi  masalalarni  kutarib  chiqdilar.  F.Xudaev  partiya  ichidagi  toxat  qilib  bulmas  xalatlarni 

kursatib  utdi.  Ushbu  vatanparvarlarning  chiqishlari,  keyinchalik  ularni  jismoniy  yo`q  kilishda  ayblov 

uchun asos buldi. 

 

Turkistonning  sotsial-iqtisodiy  rivojlanishi  borasida  bildirilgan  muqobil  fikr  mualliflari 

millatchilikda  ayblandilar.  ayni  shu  damlarda  Uzbekistonning  ilg`or,  xurfikrli  farzandlari 



inog`olovchilik



 



  lar  guruhi



, 



qosilmovchilik



  kalbi  guruhbozlikda  va  davlatga  karshi 

millatchilikda  ayblanib  qatag`on  kilindilar. 



  yillarning  oxiriga  kelib  respublikada  mustabid  tuzum 

uzini tuliq avj oldi. 

 



  yilda  mashhur  jadidchi,  ma`rifatparvor  Munavvarqori  Abdurashidxonov  boshliq  eMilliy 

istiqlol



  tashkiloti  a`zolarini  qamoqqa  olingan 



  a`zosida 



  tasi  otildi,  qolg`anlari  ahloq  tuzatish 

lagerlariga junatildi. 

 



  yilda  davlat  Banki  ma`muriyatida  utkazilgan  tozolash  vaqtida  qator  rahbar  xodimlar 

qamoqqa olindilar. O`zbekiston SSR sudi raisi Su`dulla Kosimovning eqosimovchilik



 deb nomlangan 

ishini qurib chiqish  boshlandi.  Bu jaraenlarning mohiyati kuzga kuringan siesiy arboblarni tugatishga 

qaratilgan edi. 

 



  yillarning  boshi  dindor  va  e`tiqodli  kishilarga  nisbatan  zuravonlik  siesiy  qattag`onlikning 

cho`qqisi buldi. 

 

Juda  katta  mikdordagi  islom,  xristian,  budda  diniga  taalukli  asarlar  yo`q  qilindi.  Bu  davrda 

O`zbekistondagi  dindorlar,  ulamolarning  asosiy  qismi  qamoq  lagerlariga  junatildi.  Utmishda  nafoqat 

diniy  rusumlar  ado  etadigan,  balqi  madaniyat,  fan,  tarbiya,  san`at  markazi  xalqning  kup  arslik 

merosining saklovchisi bulgan mechit va madrasalarning deyarli barchasi epib, kuyildi, ayrimlari buzib 

tashlandi. 

---

 

 

32 

 

Butun  respublikaning  xaeti  markazning qattiq nazorati ostiga utdi. partiya direktivalaridan har 

qanday chekinish kontrrevolyutsion, siesiy muxolifat deb baholandi. 

 

Milliy  madaniyat 



  yillarda  qattiq  fojiaga  uchradi.  Inson  haq-xuquqlarining  paymol  kilinishi 

kuchaydi.  Abdulla Kodiriy,  Chulpon,  Fitrat, Shokir Sulaymon, Zie Said, Elbek, Batu, Kasim Sorokin 

kabi  millatning  etuk  zielilari  qatag`on  qilindi  va  xalkimiz  ularning  asorlarini  ukishdan  uzoq  vaqt 

maxrum buldi. 

 



  -  yillar  oxirlarida  fan  va  madaniyat  VKP  (b)  MK  ning 



  yil  eZvezda



  va  eleningrad



 

jurnallari haqidagi kurorlari qatag`onlar yangi tulkinining g`oyaviy asosi bulib xizmat qildi. 

 

Ezuvchi  va  shoirlarning  asarlarida  urta  asr  va  inkilobgacha  bulgan  davrdagi  xalq  tarixini, 

madaniyatini  badiyiy tasvirlash - utmishni kumsash, ideallashtirish utmishni kumsash, ideallarshtirish 

deb  ayblandi  va ularga 



millatchi



  degan  tamg`alar epishtirildi. Shu kabilga  Oybek,  Abdulla  Kahhor, 

Mirtemir, Shayxzoda va boshqa o`zbek ezuvchilari qoralandi. 

 



  yilda  Maksud  Shayxzoda.  Shukrulla  Yusupov,  Gulom  Alimov  va  boshqa  bir  qator 

ijodkorlar 



antisovet  millatchilik  faoliyati



  da  ayblanib  kamoqqa  olindilar  va 



  yillik  amoq  jazosiga 

xukm  kilindilar.  Shu  yillari  jamiyatshunos  olimlardan  bir  guruxi,  chunonchi,  faylasuf  V.Zohidov, 

iqtisodchi A.aminovlar panturkizini tashviqot kilishda va burjua millatchilikda ayblanib ta`kib qilindi. 

 

Qatag`on kilingan san`at, fan va madaniyat arboblari mustabid tuzum davrida haq-xukuksizlik 

kurboni buldilar. 

 



 yillarning urtalariga kelib qatag`onlik tulkiniga nafaqat ijob ahli, balki xo`jalik xodimlari va 

davlat arboblari ham tartildi. 

 

O`zbekistonda konunchilik va xukikiy tartiblarni tiklash, partiya davlat organlarini kadrlar bilan 

mustaxkamlash  degan  niqoblar  bilan  markazdan  katta  vakolatga  ega  bulgan  ma`sul  xodimlarning 



desant



 guruxlari kela boshladi. 

 

Uydirma,  tuqib  chikarilgan 



paxta  ishi



  va 



o`zbeklar  ishi



  deb  ishlarga  siesiy  tus  berildi. 

Oqibatda  gueki  butun  O`zbekiston  jinoyatchilar  makoniga  aylanib  kolgandek  tasavvur  uyg`otishga 

xarakat kilindi. 

 

O`zbekiston  Respublikasi  mustakillikka  erishganday  sung 



paxta  ishi



  katta  kurib  chiqildi  va 

manglab begunoh kishilar oqlandilar. O`z navbatida O`zbekistonning mohir, Sh.R. Rashidovning pok 

nomi tiklandi. Shuningdek, mexnatkash o`zbek halqning yuzi erug` ekanligi asoslandi.