Loyiha O‘zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik universiteti

Noma’lum  jinoyatchini  topish.  Noma’lum  jinoyatchini 

aniqlashda  jabrlanuvchining  ko‘rsatuvlaridan  tashqari  ishdagi  barcha 

ma’lumotlar  va  tusmollardan  foydalaniladi.  Gumon  qilinuvchining 

tashqi  ko‘rinishi,  belgilariga  e’tibor  beriladi.  Jinoyatchini  tashqi 

ko‘rinishi o‘ziga xos anatomik va funksional belgilari, alohida belgilari, 

jinoyat  sodir  etilish  jarayonida  shikastlanganligi,  kiyimi,  papkasi  va 

jinoyatchi foydalangan boshqa narsalar ham aniqlanadi. YUqorida sanab 

o‘tilgan  ma’lumotlarni  jabrlanuvchi,  shuningdek,  hodisa  sodir  bo‘lgan 

joyni  ko‘zdan  kechirish  natijasida  hamda  tezkor-  qidiruv  harakatlari 

orqali olishi mumkin. 

Nomusga  tegish  jinoyati  bo‘yicha  jinoyatchining  sub’ektiv 

xususiyatlari o‘ziga xos ahamiyatga egadir. Masalan, jabrlanuvchi bilan 

dastlabki  tanishishdagi  odati  qanday  bo‘lganligi,  uning  mashg‘uloti 

to‘g‘risidagi  ma’lumotlar  jinoyatchini  aniqlashga  yordam  beradi. 

Sub’ektiv  xususiyatlar  shaxslar  bilan  munosabatda  namoyon  bo‘ladi. 

Bularga jabrlanuvchini, unga tajovuz qilish vaqti, joyi va jinoyatni sodir 

etish  usulini  tanlashi  kiradi.  Jabrlanuvchi  bilan  bo‘lgan  joyda  qolgan 

izlarni  tahlil  qilib  faqat  jinoyatchining  bo‘yi,  vazni  emas,  balki  o‘ziga 

xos harakatlari, odati, individual belgilari ham aniqlanishi mumkin.  

Shubhalangan  shaxsni  nomusga  tegish  jinoyatini  sodir  etgandan 

keyingi  xulqi  (yaqin  kishilariga  bu  haqda  bayon  qilishi  yoki  sukut 

saqlashi)  ham  jinoyatchi  shaxsi  to‘g‘risida  tusmol  yuritishga  asos 

bo‘ladi. 

Jinoyatchi  shaxsi  to‘g‘risida  ma’lumot  guvohning  ko‘rsatuvida 

ham bo‘ladi. Shuning uchun tergovni borishini rejalashtirish jarayonida 

guvohlarni  topish  masalasiga  e’tibor  berishi  lozim.  Bu  masalani  hal 

qilish  jinoyatchi  jinoyat  sodir  etgunga  qadar  va  undan  keyin  qaerlarda 

bo‘lganligini  aniqlashdan  boshlanadi.  Qaysi  hududdan  izlash  kerakligi 

jabrlanuvchining ko‘rsatuvlari orqali bilish mumkin.  

---

 

381 

Tergovchi  bunday  hududni  aniqlab,  qaysi  guruhdagi  shaxs  guvoh 

bo‘lishi  mumkinligini  faraz  qiladi.  Bu  maqsadda  tergovchi  ichki  ishlar 

xodimlariga  hodisa  sodir  bo‘lgan  joyda  hodisani  ko‘rgan  shaxslarni 

qidirish  vazifasini  topshiradi.  Undan  tashqari,  tergov  organi  ish 

yuzasidan  qidiruv  harakatlari  bo‘yicha  radio,  televidenie,  gazeta  orqali 

aholiga  murojaat  qiladi.  Guvohdan  jinoyatchining  anatomik  va 

funksional belgilari,  uning va  jabrlanuvchini xulqi  to‘g‘risida,  jinoyatni 

tavsiflovchi  boshqa  holatlar  to‘g‘risida  ma’lumot  olinadi.  Gumon 

qilinuvchining  jinoyat sodir etgan joyda bo‘lganligini, jabrlanuvchining 

qarshiligiga qaramay zo‘rlik ishlatib jinsiy aloqa qilganligini aniqlanadi. 

Gumon qilinuvchini hodisa sodir bo‘lgan joyda bo‘lganligini guvohning 

ko‘rsatuvlaridan, hodisa sodir bo‘lgan joyda qolgan izlar: qo‘l, oyoq va 

poyabzal, tish,  qon, sperma, so‘lak,  kiyim parchalari kabilarni tekshirib 

aniqlaydi.  Qoldirilgan  narsalar  aynan  gumon  qilinayotgan  shaxsga 

tegishli  ekanligini  u  bilan  birga  ishlovchi  xodimlarga,  qo‘shnilarga 

ko‘rsatib  aniqlash  mumkin.  Bunday  predmetlarga  kiyim,  poyabzal, 

taqinchoq  va  boshqalar  kiradi.  Hodisa  joyidan  topilgan  narsalardan, 

qolgan  izlardan  ekspertiza  yordamida  gumon  qilinuvchiga  yoki  boshqa 

shaxsga tegishli ekanligi aniqlanadi. Agarda jabrlanuvchi tajovuz qilgan 

shaxsning  tavsifini  so‘zlab,  qanday  predmetlardan  foydalanganini  aniq 

aytib bersa, tergovchi gumon qilinuvchidan ushbu predmetlarni topishga 

harakat qilmog‘i lozim. Gumon qilinuvchini yonidan yoki uyidan ushbu 

predmetlar  topilmasa,  boshqa  joylardan,  ya’ni  gumon  qilinuvchining 

saqlash  kamerasiga  qo‘yganligi  yoki  sotib  yuborganligini  ehtimol. 

Bundan  tashqari,  gumon  qilinuvchi  bu  narsalarni  o‘rtog‘idan 

vaqtinchaga  olgan  bo‘lishi  mumkin.  Buni  ham  nazardan  chetda 

qoldirmaslik  kerak.  Sinchkovlik  va  maxsus  so‘roq  qilish  bunday 

holatlarda ijobiy natijalar beradi. 

Gumon  qilinuvchi  o‘zini  himoya  qilish  maqsadida  har  xil 

tusmollarni keltirishi tabiiy hol, albatta. Ya’ni tanasida topilgan tirnalgan 

joylar  boshqa  ayol  bilan  bo‘lgan  jinsiy  aloqa  natijasida  paydo  bo‘lgan 

deb  vajlar  keltirishi  mumkin.  Bu  tusmolni  aniqlash  uchun  gumon 

qilinuvchiga, quyidagi savollar beriladi: boshqa ayol bilan jinsiy aloqada 

bo‘lganmi,  oxirgi  paytda  kim  bilan,  qaerda  va  qachon.  Bunday 

holatlarda sud-tibbiyot ekspertizasi tayinlanadi. 

Jinsiy  aloqani  ayolning  erkiga  qarshi  amalga  oshirilganligini 

isbotlash  maqsadida  tergovchi  sud-tibbiyot  xodimi  ishtirokida  gumon 

qilinuvchi  badanidagi  olishuv  izlarini,  tirnalgan,  tishlangan  joylarni, 

kiyimlardagi  shikastlangan  qismini  aniqlaydi.  Jinoyatchi  men  faqat 

---

 

382 

ayolning  tabiiy  uyalishini  engib  harakat  qildim,  ayol  bunga  qarshilik 

ko‘rsatmadi va mening tomonimdan tajovuz bo‘lgani yo‘q, degan vajni 

bildirishi  mumkin.  Bu  holatni  aniqlash  maqsadida  gumon  qilinuvchiga 

quyidagi  savollar  berilishi  mumkin:  aynan  ayol  tomonidan  jinsiy  aloqa 

qilish xohishi borligini qanday his qildi, tanasidagi tirnalgan, tishlangan 

holatni  jabrlanuvchiga  etkazilgan  tan  jarohatlarni  qanday  izohlaydi. 

Yuqoridagi  holatlarni  aniqlashda  nafaqat  hodisa  sodir  bo‘lgan  joydan 

izlarni  analiz  qilish  orqali,  balki  qarshilik  ko‘rsatishning  davomiyligi, 

chaqiriq,  yordamga  chorlash  kabi  holatlar  ham  e’tiborga  olinadi.  Agar 

qarshilik  shunchaki  yoki  umuman  bo‘lmagan  bo‘lsa,  bu  gumon 

qilinuvchining  jismoniy  ustunligi  bilan  bog‘liq  emasmi,  hodisa  sodir 

bo‘lgan  joy  sharoiti  qarshilik  ko‘rsatish  befoydaligi  sababli  befoyda 

emasmi?  Bundan  tashqari,  jabrlanuvchi  qo‘rqish  yoki  jismoniy,  ruhiy 

holati,  kasalligi  tufayli  qarshilik  ko‘rsata  olmaganligi  ham  tekshirilib 

ko‘riladi.  Sud  psixiologik  va  sud-psixiatriya  ekspertizalari  tergovchiga 

bunday masalani hal qilishda yordam beradi. 

Tergovchi  tajovuz  jarayonida  jabrlanuvchi  nochor  ahvolda 

bo‘lganligini aniqlasa, bu holatga gumon qilinuvchi olib keldimi yoki u 

bundan faqat foydalangandimi aniqlanadi. Jabrlanuvchi ruhiy kasallikka 

chalingan  yoki  ruhiy  holatiga  ta’sir  qiluvchi  boshqa  vositalar  (spirtli 

ichimlik,  ruhiyatga  ta’sir  qiluvchi  moddalar)dan  iste’mol  qilgan  bo‘lsa, 

tajovuzchining  mohiyatini  anglay  olmagan  va  qarshilik  ko‘rsatishga 

ojizlik  qilgan  bo‘lishi  ehtimol.  Yuqoridagi  holatlar  jabrlanuvchidan, 

gumon qilinuvchi va guvohlardan so‘roq orqali aniqlashtiriladi.  

Guvohlar  so‘roq  qilinganda  jabrlanuvchining  holatini  ta’riflovchi 

savollar: yurishi, gapirishi, sababsiz baqirishi, kulishi yoki yig‘lashi kabi 

dalillar  aniqlanadi.  Tergovni  ob’ektiv  olib  borish  maqsadida  quyidagi 

holat  aniqlanadi:  ayblanuvchining  harakatini  jabrlanuvchi  ig‘vo  yo‘li 

bilan  tajovuz  deb  ko‘rsatmoqchi  emasmi,  u  bilan  birga  spirtli  ichimlik 

iste’mol qilmaganmi? 

Shaxsga  tuhmat  qilayotgan  bo‘lishi  mumkin,  degan  tusmolni 

alohida  tekshirib  ko‘rish  lozim.  Bunday  tusmol  yuritishga  asos  qilib 

arizani  kechiktirib  berilishi,  bunday  qilishga  yaqin  qarindoshlarining 

ta’siri  bo‘lganligi,  tajovuz  vaqtini  va  joyini  taxminiy  tasvirlashi, 

jabrlanuvchining  ko‘rsatuvi  va  ish  yuzasidan  yig‘ilgan  ma’lumotlar 

o‘rtasida jiddiy ziddiyatlar mavjudligi, ayrim ko‘rsatuvlarning noto‘g‘ri 

ekanligi, bo‘lib o‘tgan voqea to‘g‘risida erkin, beparvolik bilan so‘zlash 

holatlari  olinadi.  Bundan  tashqari  ushbu  tusmolni  tekshirib  ko‘rish 

uchun quyidagi masalalar: jabrlanuvchining nomusiga tegilganligi uning 

---

 

383 

yaqin  qarindoshlarga  qanday  ma’lum  bo‘ldi,  arizani  o‘zining  xohishi 

bilan yoki boshqa shaxslar ta’sirida berganligi, tajovuz izlari mavjudmi, 

jabrlanuvchi va gumon qilinuvchilar hodisaga qadar o‘zaro munosabati, 

ular  qanday  tanishishgan,  tuhmat  motivi  mavjudligi  yoki  mavjud 

emasligi  aniqlanadi.  Bu  savollarga  javob  topish  uchun  nafaqat  gumon 

qilinuvchi  va  jabrlanuvchi  so‘roq  qilinadi,  balki  gumon  qilinuvchi  va 

jabrlanuvchini  tanuvchi  guvohlar,  ular  ahvolidan  xabardor  (hodisaga 

qadar  yoki  hodisadan  so‘ng  o‘z  kechirmalari  bilan  hamsuhbat  bo‘lgan) 

shaxslarni topib so‘roq qilish lozim.