Loyiha O‘zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik universiteti

Ob’ektlarning tuzilishi va fazoviy tarkibini tadqiq etish uslubi. 

Materiallar,  moddalar  va  buyumlarning  tuzilishi  va  fazoviy  tarkibini 

o‘rganish  uchun  aksariyat  hollarda  metalografiya  uslublari  va  rentgen 

tahlilidan foydalaniladi.  

Metallografik tadqiq etish, masalan, metallarning puturdan ketishi, 

yong‘in,  avariya  yoki  portlashga  sabab  bo‘lgan-bo‘lmaganligini,  yoxud 

uning  oqibati  ekanligini  aniqlash  imkonini  beradi.  YOng‘in  zonasi  va 

markazini  aniqlashda  metallografiya  uslublari  yordamida  metall 

buyumlarning  issiqlik  darajasini  va  qizish  muddatini  belgilash  mumkin 

bo‘ladi. Metall va qotishmalar qizdirilganda ularning sirtida turli ranglar 

o‘zgaradi. Ular yordamida metall va qotishmalar issiqlik darajasi va vaqt 

nuqtai nazaridan intervalini bilib olish mumkin.  

Materiallar  va  moddalarni  kriminalistik  ekspertiza  qilish 

amaliyotida  rentgen  tahlili  uslublari  va  vositalari  keng  tarqalgan.  Bu 

orqali  ashyoviy  dalillarning  fazoviy  tarkibi  va  uning  tuzilishidagi 

o‘zgarishlarni  puxta  aniqlash  mumkin.  Mazkur  uslubdan  kristallsimon 

tuzilishga  ega  bo‘lgan  deyarli  barcha  ob’ektlarni  tadqiq  etishda 

foydalanish mumkin. 

Rentgen  yordamida  fazoviy  tahlil  tadqiqoti  tez  va  puxta 

o‘tkazilishini  ta’minlaydi,  bu  orqali  olingan  ko‘rsatkichlar  esa, 

avtomatlashtirilgan  holda  ishlab  berish  uchun  EHM  ga  kiritilishi 

mumkin. 

Hozirgi vaqtda tahlil qilishning bunday usuli giyohvand moddalar, 

Ma'lumot  uchun!  Hromotografik  uslub  moddalarning  fraktsiya  va 

molekulyar  tarkibini  aniqlash  imkonini  beradi.  Uning  mohiyati 

shundan  iboratki,  tadqiq  etilayotgan  moddaning  tarkibiy  qismlarini 

ajratish  va  ajratilganlarni  tahlil  qilishdan  iboratdir.  Ekspertiza 

amaliyotida  hromotografiyaning  bir  necha  hillari  qo'llanib  kelinadi. 

Tarkibiy  qismlarni  bo'lish  usuliga  qarab,  tadqiq  etilayotgan  modda: 

qog'oz,  yupqa  qatlamli,  gaz-suyuqlik,  ustunsimon  hromotografiya 

kabilarga bo'linadi.  

---

 

52 

qimmatli  qog‘ozlar  va  hujjatlarning  materialini,  lak-bo‘yoqlarni, 

binokorlik 

materiallarini, 

farmatsevtika 

preparatlarini, 

zaharli 

moddalarni,  kimyoviy  tolalarni,  metall  va  qotishmalardan  tayyorlangan 

buyumlarni tadqiq etishda muvafaqqiyatli qo‘llanmoqda.  

YUpqa  qatlamli  xromotografiya  eng  ko‘p  tarqalgan  uslub  bo‘lib, 

organik  tarzda  paydo  bo‘ladigan  ob’ektlar-giyohvand  moddalar,  dori-

darmonlar,  bo‘yoqlar,  zaharli  kimyoviy  moddalar,  siyoh,  neft 

mahsulotlari, yog‘, moy va boshqa moddalarni tahlil etishda qo‘llaniladi. 

Xromotografiya  deb  ikki  bosqichdan  iborat  tadqiqot  uslubiga 

aytiladi.  Birinchi  bosqichda  tadqiq  etilayotgan  moddaning  tarkibiy 

qismlari  ajratiladi,  ikkinchi  bosqichda  esa,  ajratilgan  har  bir  qism  tahlil 

etiladi.  

Hujjatlar  texnik  jihatdan  tahlil  etilganida  yupqa  qatlamli  uslub 

yordamida turli tarkib bo‘yicha tayyorlangan bir xil rangdagi siyohlarni 

ajratishgina  emas,  balki  texnik  jarayonlarning  tebranishi  bilan  bog‘liq 

farqni ro‘yxatga olish ham mumkin. Bu uslub to‘qimachilik tolalarining 

buyoqlarini  tahlil  etish  vaqtida  keng  qo‘llaniladi.  Organik  moddalar  va 

ularning  aralashmalari  qaysi  guruhga  mansubligini,  tadqiq  etilayotgan 

moddalarning  sifat  va  miqdor  tarkibini,  bir  xilligi  yoki  turlicha 

ekanligini  aniqlash  uchun  gaz-suyuqlik  xromotografiyasi  uslubidan 

foydalaniladi. 

Gaz  xromotografiyasi  jarayonida  “gaz  xromotografiyasi”  deb 

atalgan maxsus asbob qo‘llaniladi. Hozirgi zamon xromotograflari EHM 

bilan  jihozlangan  bo‘lib,  ular  ko‘pgina  ekspertiza  vazifalari  hal 

etilishida,  jumladan  neft  mahsulotlari  turini  aniqlash,  benzin,  dizel 

yonilg‘isi  va  avtol  markasini  toifaga  ajratish,  avtomobil  yonilg‘isi 

tarkibida  neft  mahsulotlarini  aniqlash,  tadqiq  etilayotgan  ob’ektda 

giyohvand  modda  bor-yo‘qligini  topish,  kelib  chiqish  manbaiga  qarab 

namunalarni tabaqalashtirish mumkin. 

Ushbu 

uslubdan 

vino-aroq 

mahsulotlarini, 

oziq-ovqat 

mahsulotlarini  tadqiq  etishda,  qon  tarkibida  alkogol  bor-yo‘qligini 

aniqlashda,  tamaki,  rezina  polimer  materiallari,  kleylar,  portlovchi 

moddalar  va  boshqa  ob’ektlarni  tekshirishda,  hid  tarkibini  tadqiq 

etishda, suyuqlik va gaz tarkibini belgilashda foydalaniladi. 

Poligrafiya  uslubi  “poligraf”  deb  ataluvchi  maxsus  pribor  orqali 

amalga  oshiriladi.  Mazkur  uslub  suyuq  moddalarni,  o‘q  otish 

snaryadlarini,  metallar,  zaharli  moddalardan  qolgan  izlarni  aniqlashda 

qo‘llaniladi. 

---

 

53