O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zoologiya va anatomiya kafedrasi

16 Sikloforalar (3)
17 Foronoidlar (12)
18 Yelka oyoqlilar (280)
Qulfsizlar, Qulflilar,
19 Molluskalar (100000)
Monoplakoforalar, Chig'anoqsizlar, Sovutlilar, Kurak-
oyoqlilar, Qorinoyoqlilar Ikki pallalilar, Boshoyoqlilar.
20 Sipunkulidlar (250)
21 Exiuridlar (130)
22 Halqali chuvalchanglar (12000) Koptuklilar, Kamtuklilar, Zuluiklar
23 Pogonoforalar (100)
24 Beshog'izlilar
25 Imillab yuruvchilar (600)
26 Onixoforalar (75)
Dengiz bodringlari, Dengiz yulduzlari, Ilondumlilar,  
Dengiz nilufarlari,  Dengiz tipratikanlari.  
27 Bo'g'imoyoqlilar
(1,5- 2 mln)
Qisqichbaqasimonlar, Laboyoqlilar, Ikkijuftoyoqlilar, 
Dengiz o'rgimchaklari, Symfillar, Pauropodlar, Hasharotlar
, O'rgimchaksimonlar , Merostomatalar
28 Qiljag'lilar (115)
29 Igna terililar (5000)
30 Chalaxordalilar (100)
Ichak bilan nafas oluvchilar, Qanot jabralilar.
31 Xordalilar (40000)
Appendikulariyalar, Assidiyalar, Qobiqlilar, Boshxordalilar, 
Tog'ayli baliqlar, Suyakli  baliqlar, Suvda hamda quruqlikda
yashovchilar, Sudralib yuruvchilar, Qushlar, 
Sutemizuvchilar
 

---

o‘xshash  bo‘lib,  umumiy  arealni  egallaydi.  Muayyan  tur  o‘zining  morfologik,  fiziologik, 
ekologik va irsiy xususiyatlari bilan boshqa turlardan farq qiladi. Bir turning individlari bir-biri 
bilan erkin chatishadi va ularning nasli serpusht bo‘ladi. 
Bir  qancha  belgilari  bilan  o‘zaro  o‘xshash  bo‘lgan  turlar  bitta  urug‘ga,  urug‘lar  o‘z 
navbatida  oilalarga,  oilalar  turkumlarga,  turkumlar  sinflarga,  sinflar  tiplarga  birlashtiriladi. 
Chunonchi, barcha tiplar bitta hayvonot dunyosiga kiritiladi. Hayvonot dunyosi esa prokariotlar, 
zamburug‘lar va o‘simliklar dunyosi bilan birga organik olamini tashkil etadi. Hayvonot dunyosi 
bir  hujayralilar  va  ko‘p  hujayralilarga  ajratiladi.  Tiriklikning  xilma-xilligi  sistematikaga  kenja 
tur,    kenja  avlod,  katta  avlod,  kenja  oila,  katta  oila,  kenja  turkum,  kenja  sinf,  kenja  tip,  kenja 
dunyo kabi bir qancha oraliq taksonlarni kiritishni taqozo etadi.  
Tiriklikning  zamonaviy  sistemasida  hayvonot    (Animalia)  dunyosi  parazoylar  (Parazoa) 
va haqiqiy ko‘phyjayralilar (Eumetazoa, yoki Metazoa) kenja donyosiga ajratiladi.   
Parazoylarning  haqiqiy  to‘qima  va  organlari  bo‘lmaydi;  hujayralarining  ko‘pchiligi  o‘z 
shakli  va  funksiyasini  o‘zgartirib  turadi.  Bundan  tashqari  ularning    ko‘pchilik  hujayralari 
harakatchan bo‘ladi. Parazoylarga G‘ovaktanalilar tipi kiradi (qarang: jadval). 
Ilgarigi sistemada Bir hujayralilar Eng sodda hayvonlar  (Protozoa) kenja dunyosi  nomi 
bilan  Hayvonot  dunyosi  tarkibiga  kiritilgan.  Biroq  ular  orasida  heterotrof  turlari  bilan    bir 
qatorda osimliklar singari fotosintez orqali oziqlanadigan hamda  oraliq (o‘simlik va hayvonlar) 
belgilariga  ega  bo‘lgan  turlari  ham  ko‘p  uchraydi.  Shu  sababdan    zamonaviy  sistemada  Eng 
sodda hayvonlarga Protistlar (Protista) dunyosining Protozoa kenja dunyosi sifatida qaraladi.  
Hozirgi  davrda  "hayvon"  tushunchasi  taksonomik  ma‘noda  faqat  ko‘phujayralilar  bilan 
bog‘liq.  Endilikda    hayvonlar  nomi    muayyan  belgi  va  xususiyatlar,  xususan,  oogameya, 
to‘qimali  tuzilishga,  kamida  ikkita  murtak  varag‘iga,  embrional  rivojlanish  davrida  blastula  va 
gastrula  davrlariga  ega  bo‘lgan  organiizmlar  bilan  bog‘liq.  Ko‘pchilik  hayvonlarning  nerv  va 
muskullari rivojlangan. G‘ovak tanalilar, plastinkalilar, mezozoylar va knidosporidalarda muskul 
va  nervlarning  bo‘lmasligi  ikkilamchi  xususiytga  ega.  Shuning  bilan  birga  "hayvonlar‘  termini 
fanda keng ma‘noda taksonlarni ifodalash uchun  emas, balki hayotiy formalarga nisbatan ham 
qo‘llaniladi.  Bu  ma‘noda  hayvonlar  harakatchan  va  heterotrof  golozoy  oziqlanish  bilan 
organizmlardan iborat. Hozirgi davrda 1,6 milliondan ortiq, jumladan 133000 dan ortiq qazilma 
hayvonlar, 1,3 milliondan ortiq bo‘g‘imoyoqlilar, 118000 dan ortiq molluskalar,  42000 dan ortiq 
umurtqali hayvonlar turlari aniqlangan.  
Quyida  hayvonlarning  yirik  sistematik  guruhlari:  tiplar  va  sinflar  boyicha  asosiy 
ma‘lumotlar keltirilgan. 
G’ovak  tanalilar  tipi  -  Porifera  yoki  Spongia.  5000ga  yaqin  turi  ma‘lum.  Ohakli 
g‘ovaktanlilar-  Calcarea,  Oddiy  g‘ovaktanlilar  -  Demospongiae,  Shishasimon,  ya‘ni  Oltinurli 
g‘ovaktanalilar -Hexactinellida sinflarga ajratiladi.  
Mezozoylar  -  Mesozoa  tipi.  Parazit  yashash  ta‘sirida  juda  soddalashgan  yassi 
chuvalchanglardan kelib chiqqanligi taxmin qilinadi. 
Plastinkalilar- Placozoa tipi  genetik jihatdan otuvchilarga yaqin turadi.   

---

Otuvchilar  -  Cnidaria  tipi.    Yaqin  davrgacha  bo‘shliqichlilar  -  Coelenterata    nomi  bilan 
yuritilgan.  10000 -11000 turi ma‘lum. Gidrozoylar -Hydrozoa, Scyfoidlar - Scyphozoa,  Korall 
poliplar - Anthozoa sinflarga ajratiladi.  
Taroqlilar-  Ctenophora  tipi.  Taxminan  100-150  turi  ma‘lum.  Paypaslagich-lilar  -
Tentaculata va Paypaslagichsizlar -Atentaculata sinflariga ajratiladi.  
Yassi  cuvalchanglar  -  Platyhelminthes  tipi.  Kiprikli  chuvalchanglar  -    Turbellaria, 
So‘rg‘ichlilar -Trematoda, Tasmasimon chuvalchanglar - Cestoidea  sinflariga  ajratiladi. 25 000 
ga yaqin turi mavjud. 
Nemertinalar  -  Nemertini  tipi.  1000  ga  yaqin  turi  ma‘lum.  Kop‘chili  dengiz  sohil 
yaqinida  sayoz  suvlarda  tarqalgan.  Ayrim  turlari  chuchuk  suv  va  tupropqda  yashaydi, 
molluskalar  yoki  qisqichbaqaasimonlarda  parazitlik  qiladi.  8.Tikanboshlilar  -  Acanthocephala 
tipi. 300 ga yaqin turi ma‘lum.  
Og’izaylangichlilar - Rotifera tipi . 1300 dan ko‘proq turi aniqlangan. 
Qorinkipriklilqar  -  Gastrotricha  tipi.  Taxminan  100  dan  600  gacha  turi  bo‘lishi  taxmin 
qilinadi.  
Kinorinxlar - Kinorhyncha tipi. 30 ga yaqin  turi dengizlarda tarqalgan.  
Priapulidlar  -  Priapulida  tipi.  Bir  necha  turi  Atlantika  va  Shimoliy  muz  okeani, 
Antarktika suvlarida tarqalgan. Suv tubidagi loyqada ko‘milib hayot kechiradi.  
Tugarak chuvalchanglar tipi - Nematoda.  80000 ga yaqin turi  ma‘lum. Tuproq, chuchuk 
suvlar va dengizlarda erkin yashaydi, odam, hayvon va o‘simliklarda parazitlik qiladi.  
Qilhuvalchanglar  -  Nematomorpha  tipi.  Voyaga  etgan    davrida  ichagi  reduksiyaga 
uchraydi. Lichinkasi suvdagi hasharotlar, qisqichbaqasimonlarda parazitlik qiladi. Ular tanasidan 
suvga chiqib, voyaga etadi. 320  turi ma‘lum. 
Ichki teshiklilar - Entoprocta tipi. 60 ta turi aniqlangan. Asosan dengizlarda tarqalgan. 
 Mshankalar - Ectoprocta tipi. Tip Bryozoa deb ham ataladi. 5000 ga yaqin turi ma‘lum. 
Yopiqog‘izlilar - Phylactolaema va Yalang‘ochog‘izlilar- Gymnolaemata sinflariga ajratiladi.  
Sikloforalar  -  Cycliophora  tipi.  Omar  qisqichbaqasi  og‘zidan  topilgan  parazit 
umurtqasizlar. Uchta turi ma‘lum. 
Foronoidlar  -  Phoronida  tipi.  12  turi  ma‘lum.  Dengiz  tubida  nay  ichida  hayot 
kechiradigan hayvonlar. 
 Yelka  oyoqlilar  -  Brachiopoda  tipi.    280  turi  aniqlangan.  Qulfsizlar  -  Inarticulata    va 
Qulflilar - Articulata sinflariga ajratiladi.        
Molluskalar, ya‘ni yumshoq tanalilar - Mollusca tipi (lot. mollis - yumshoq). 100 000 ga 
yaqin  turi  mavjud.  7  sinf:    Monoplakoforalar  -  Monopla-cophora,    Chig‘anoqsizlar,  ya‘ni 
Egatqorinlilar  -  Solenogastres,  Sovutlilar  -  Polyplacophora,  Kurakoyoqlilar  -  Scaphopoda, 
Qorinoyoqlilar - Gastropoda,  Ikki pallalilar - Pelecypoda, Boshoyoqlilar -  Cephalopoda.  

---

 Sipunkulidlar - Sipunculida tipi.  250 ga yaqin turi ma‘lum. Dengiz tubida uyacha ichida 
hayot kechiradi. 
.Exiuridlar - Echiurida tipi. 130 ga yaqin turi aniqlangan. Dengizning chuqur qismida suv 
tubida hayot kechiradi. 
Halqali  chuvalchanglar  -  Annelida  tipi.  12  000  dan  ortiq  turi  ma‘lum.  Ko‘ptuklilar  - 
Polychaeta,  Kamtuklilar  -    Oligochata,  Zuluiklar  -  Hirudinea  sinflarga  ajratiladi.