'hujayra biologiyasi I. A. Abdulov

2. 
Mitoxondriyalarning  ultrastrukturasi.  Mitoxondriyalar  ikki 
qavat  membrana  bilan  chegaralangan  bo‘lib,  tashqi  membrana  uni 
gialoplazmadan  ajratib  turib  o‘z-o‘zida  birikish  hosil  qiladi,  ichki 
membranasi  mitoxondriya  ichki  matriksi  yoki  mitoplazmasini  ajrata- 
di, membranalararo bo‘shliq  10-20 nm tashkil  qiladi.  Ichki membrana 
mitoxondriya  matriksi  tomonga  ichki  burmalarni  kristalarni  (crista- 
lot.”taroqcha”)  hosil  qiladi(13rasm).Kristalar  mitoxondriya  uzunli- 
giga  ko‘ndalang  yoki  perpendikulyar  ravishda  joylashishi  mumkin. 
Kristalaming  shoxlanish va egilish  hosil  qilish  turiga  qarab:  plastink- 
asimon,  perforatsiyali,  naysimon  va  to ‘lqinsimon  turlari  farqlanadi. 
Kristalar  ichki  membrana  maydonini  kattalashtiradi(13rasm).  Tashqi 
va  ichki  membranalarida mayda donachalar b o iib ,  tashqi membrana­
da silindr shaklida,  ichki membranada-  qo‘ziqorin  shaklidagi -  oksio- 
somalar yoki ATF-  somalardir.
Mitoxondriyalar  matriksi  gomogen  tuzilishga  ega  bo‘lib  unda
2-3nm  kattalikdagi  ipsimon  DNK  molekulasi  va  15-20nm  kattalik- 
dagi  ribosomalar  va  turli  kiritmalar  uchraydi.
Kristalaming  soni  va  rivojlanish  darajasi  hujayraning  funksional 
holatiga  bo giiq .  0 ‘simliklar  mitoxondriyalarida  kristalar  soni  kam 
boiadi,  lekin  o ‘simliklarning  sekretor  hujayralarida  ularning  soni
72

---

hayvonlarnikidek  ko‘p  boMadi.  Mitoxondriyalar  adaptatsiya  hosil 
qilish  xususiyatiga  ega.  Masalan,  kalamushlarni  gipodinamiya  (kam 
liarakatlanish)  sharoitiga joylashtirganda,  mitoxondriyalardagi  krista- 
lar  va  ko‘ndalang  targ‘il  muskul  tolasidagi  mitoxondriyalar  soni  ke- 
skin  kamaya  borganligi  kuzatiladi.  Lekin,  hayvonlar  aktiv  harakatga 
keltirilganda  (suzdirilganda),  mitoxondriyalar  o ‘z  sonini  va  holatini 
tezda  tiklaganlar.
Mitoxondriyalarning  tashqi  va  ichki  membranari  tarkibi  va  fizik 
xususiyatlari  bilan  farq  qiladi.  Osmotik  bosimning  ortishi  yoki  ka- 
inayishidan  ichki  membrana  burishib  yig‘ilib  qoladi,  lekin  key- 
inchalik  to ‘g‘irlanishi  mumkin.  Tashqi  membrana  cho‘zila  olmasligi 
tufayli  uziladi.  Tashqi  membranada  lipidlar  bilipid  qatlamni  hosil 
qilsa,  ichki  membranada  faqat  bir  qism  lipidlar  bilipid  hosil  qilishda 
ishtirok  etadi.  Tashqi  membrana  endoplazmatik  to‘r  membranalari 
bilan  o ‘xshash  b o ia d i.  Ichki  membrana  va  mitoxondriya  matriksi 
oksidlanish  va  fosforlanish  fermentlariga boy  b o ia d i.