O`zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligi Toshkent farmatsevtika inistitu

his-tuyg'u  paydo  bo'ladi.  Bunday  ichki  shaxsiy  munosabatning  manbai  faoliyat  va 
munosabat  jarayonlari  bo'lib,  u  ana  shu  jarayonlarda  ro'y  beradi,  o'zgaradi,  barqaror 
tus oladi yoki yo'qoladi. 
His-tuyg'ular-kishining  o'z  hayotida  nimalar  yuz  berayotganiga,  nimalarni 
bilib  olayotganiga  yoki  nima  bilan  mashg'ul  bo'layotganiga  nisbatan  o'zicha  turli  xil 
shaklda bildiradigan  ichki  munosabatidir. 
His-tuyg'ularning  kechishi  sub'yekt  alohidla  his  etayotgan  psixik  holat  sifatida 
gavdalanadi.  Bunda  biron-bir  narsani  idrok  etish  va  tushunib  yetish,  biron-bir  narsa 
to'g'risida  bilib  ldish  idrok  etilayotgan,  tushunib  olinayotgan,  ma'lum  yoki  noma'lum 
narsalarga nisbatan shaxsiy  munosabat bilan birlikda ro'y beradi.  Ana shu  hollarning 
barchasida  his-tuyg'ularning  boshdan  kechilishi  xususida,  kishining  alohida  hissiy 
holati xususida gapiriladi. Shu bilan birga his-tuyg'ularning kechishi o'z rivojlanishiga 
ega bo'lgan, joriy  va o'zgarib turadigan  psixik jarayondir. 
His-tuyg'ular  shaxs  extiyojlariga  javob  beradigan  narsalarni  aniqlab  olishga 
yordam beradi va ularning qondirilishiga qaratilgan faoliyatga omil baxsh etadi. Ilmiy 
kashfiyot  qilingan  paytdagi  quvonchli  kechinmalar  olimning  izlanuvchanlik 
faoliyatini rag'batlantiradi, bilish extiyojini, qondirish jarayonini jadal tarzda saqlaydi. 
Ehtiyoj  namoyon  bo'lishining  alohida  shakli  sifatidagi  qiziqish  doimo  yorqin  hissiy 
tusga ega bo'ladi. 
Kishi  uchun  sub'yektiv  hisoblangan  his-tuyg'ular  uning  ehtiyojlari  qondirilishi 
jarayoni qanday  kechayotganligining belgisi sifatida namoyon bo'ladi. Munosabat va 
faoliyat jarayonida paydo bo'lgan ijobiy hissiy holatlar (zavqlanish, mamnunlik va shu 
kabilar)  ehtiyojlarni  qondirish  jarayonining  xush  keladigan  tarzda  kechganligidan 
dalolat  beradi.  Ehtiyojlarning  qondirilmasdan  qolishi  salbiy  hissiy  kechinmalarga 

---

(uyalish,  o'kinish,  hasrat  va shu  kabilarga)  olib  keladi.  Barcha  psixik  jarayonlar  kabi 
emosional  holatlar,  ularning  kechishi  ham  miya  faoliyatining  natijasi  hisoblanadi. 
Emosiyalarning  paydo  bo'lishi  tashqi  olamda  ro'y  beradigan  o'zgarishlardan 
boshlanadi.  Bu  o'zgarishlar  kishi  hayoti  va  faoliyatining  jonlanishiga  yoki 
pasayishiga,  bir  xil  ehtiyojlarning  paydo  bo'lishiga  yoki  boshqalarning  yo'qolishiga, 
kishi  organizmi  ichida  yuz beradigan  jarayonlardgi  o'zgarishlarga  olib boradi.   
Kishining  tevarak-atrofida  va  uning  o'zida  yuz  berayotgan  o'zgarishlar  kishi 
uchun qanchalik  katta ahamiyatga ega bo'lsa, his-tuyg'u kechinmalari  ham shu qadar 
chuqur  bo'ladi.  Shunga  ko'ra  ro'y  beradigan  muvaqqat  bog'lanishlar  sistemasining 
jiddiy  qayta  qurilishi  katta  yarim  sharlar  qobig'i  bo'ylab  tarqalgan  holda  qobiq  osti 
markazlariga ta'sir qiladigan qo'zg'alish jarayonlarini yuzaga ke ltiradi. Miyaning katta 
yarim  sharlar  qobig'ining  pastroqdagi  bo'lmalarida  organizm  fiziologik  faoliyatining 
har  xil  markazlari:  nafas  olish,  yurak-qon  tomirlari,  ovqatni  hazm  qilish,  ichik 
sekresiya bezlarini ishlatish va boshqa markazlar  joylashgandir. S huning uchun qobiq 
osti  markazlarining  qo'zg'atilishi  bir  qancha  a'zolar  faoliyatining  kuchayib  ketishiga 
olib  keladi.  Shu  boisdan  ham  his-tuyg'ularning  kechirilishi  nafas  olish  maromining 
(kishi  hayajonlanganidan  bir  lahza  nafasi  chiqmay  qoladi,  og'ir  va  o'xti-o'xtin  nafas 
oladi) va yurak ish faoliyatining o'zgarishi (yurak urishdan to'xtab qoladi yoki tez-tez 
ura  boshlaydi)  bir  vaqtda  sodir  bo'ladi,  organizmning  ayrim  qismlariga  qon  kelishi 
o'zgarib (uyalganidan rangi qizarib, qo'rqqanidan oqarib ketadi), sekresiya bezlarining 
ishi  buziladi  (g'am-g'ussa  ko'z  yoshi  to'kilishiga  sababchi  bo'lsa,  hayajonlanib 
ketganda  og'iz  quriydi,  qo'rqqanida  badandan  «sovuq»  ter  chiqadi  va  hoqazo. 
Tananing  ichki  a'zolarida  yuz  beradigan  jarayonlarning  qayd  qilinishi  va  kis hining 
o'zi  tomonidan  kuzatib  borilishi  nisbatan  oson.  Shu  sababdan  ham  qadimgi 
zamonlardan  buyon  ularni  ko'p  hollarda  his-tuyg'ularning  sababchisi  deb  hisoblab 
kelingan. Xalq orasida haliga qadar ham «yuragim sezib turibdi», «yuragim g'ash» va 
shu kabi iboralar  saqlanib qolgandir. 
His-tuyg'ular  ba'zan  har  qanday  psixik  jarayonning  faqat  ёqimli,  ёqimsiz  yoki 
aralash  asorati tarzida boshdan kechiriladi. 
Ehtiyojlarning  qondirilishi  yoki  qondirilmasligi  kishida  turli  xil  shaklni  kasb 
etadigan  o'ziga  xos  kechinmalarni:  emosiyalarni,  affektlar  (hissiy  bo'ronlar)ni, 
kayfiyatlarni,  kuchli  hayajonlanish  (stress)  holatlarini  va  xususan  his -tuyg'ular  (tor 
ma'nodagi so'z bilan  aytganda)ni  hosil qiladi. 
«Hissiyot»  («emosiya»)  va  «his-tuyg'u»  degan  so'zlar  ko'pincha  sinonimlar 
sifatida qo'llaniladi. Torroq ma'noda olganda, hissiyot bu qandaydir bir oz doimiyroq 
his-tuyg'ularning bevosita va vaqtincha boshdan kechirilishidan  iboratdir. «Emosiya» 
so'zini o'zbek tiliga aniq tarjima qilinganda u ruhiy hayajonlanish, ruhiy harakatlanish 
degan ma'noni anglatadi. Hissiyot deb, masalan, kishining musiqaviy asarga nisbatan 
o'rnashib  qolgan  xususiyati  sifatidagi  muhabbat  tuyg'usining  o'zini  emas,  balki 
konsert  paytida  yaxshi  musiqiy  asarni  eshitayotib,  boshidan  kechirgan  lazzatlanis h, 
zavqlanish  holatiga  aytiladi. 
Kishini  tez  chulg'ab  oladigan  va  shiddat  bilan  o'tib  ketadigan  jarayonlar 

---

affektlar  (hissiy  portlashlar)  deb  ataladi.  Ular  ongning  anchagina  darajada 
o'zgarganligi, hatti-harakatlarni nazorat qilishning buzilganligi, odamning o'zingi-o'zi 
idrok  qila  olmasligi,  shuningdek  uning  butun  hayoti  va  faoliyati  o'zgarib  qolganligi 
bilan  ajralib  turadi.  Affektlar  birdaniga  katta  kuch  sarf  qilinishiga  sabab  bo'lagni 
uchun  ham  qisqa  muddatli  bo'ladi:  ular  his-tuyg'ularning  bamisoli  birdan  lov  etib 
yonib  ketishiga  portlashiga,  bir  zumda  hamma  ёqni  to's-to'polon  qilgan  shamolga 
o'xshaydi.  Agar  oddiy  hissiyot  faqat  ruhiy  hayajonlanishni  ifoda  etsa,  u  holda  affekt 
bo'rondir. 
Kayfiyatlar  ancha  vaqt  davomida  kishining  butun  hatti-harakatiga  tus  berib 
turadigan umumiy hissiy holatini  ifoda etadi. Kayfiyat shodu xurramlik yoki qayg'uli, 
tetiklik yoki  lanjlik, hayajonli yokima'yuslik,  jiddiy yoki  yengiltaklik,  jizzakilik yoki 
muloyimlik va hokazo tarzda bo'ladi. Kayfiyati yomon kishi o'rtog'ining xaziliga yoki 
tanbehiga  kayfiyati  chog'  vaqtidagiga  qaraganda  tamomila  boshqacha  munosabat 
bildiradi. 
Psixologik  ta'rifiga  ko`ra  affеktiv  holatga  yaqin  turadigan,  lеkin  boshdan 
kеchirishining davomiyligiga ko`ra kayfiyatlarga yaqin bo`lgan his-tuyg`ular boshdan   
kеchirilishning  alohida  shaqli  kuchli  hayajonlanish  (strеss)  holati  (inglizcha  stress  - 
tazyiq  ko`rsatish,  zo`riqish  dеgan  so`zdan  olingan)dan,  yoxud  hissiy  zo`riqishdan 
iboratdir.  Hissiy  zo`riqish  xavf-xatar  tug`ilgan,  kishi  xafa  bo`lgan,  uyalgan,  tahlika 
ostida qolib kеtgan  va shu kabi vaziyatlarda  ro`y bеradi. 
Strеss  kishining  o`ta  faol  yoki  o`ta  sust  harakatida  ifodalanadi.  Hissiy  zo`riqish 
holatida  individning  hatti-harakati  kishi  nеrv  tizimining  tipiga,  nеrv  jarayonlarining 
kuchliligi  yoki ojizligiga  jiddiy  ravishda bog`liqdir. (Masalan, imtihon  oldidagi  holat). 
His-tuyg`ularning  hissiyot  (emotsiyalar),  kayfiyatlar,  kuchli  hayajonlanish 
tarzida  boshdan  kеchirilishi  chog`ida  ma'lum  darajada  sеziladigan  tash  qi  bеlgilariga 
ham  ega  bo`ladi.  Yuzning  ifodali  harakatlari  (mimika),  qo`l  va  gavdaning  ma'noli 
harakatlari, turqi-tarovat, ohang, ko`z qorachigining kеngayishi yoki torayishi kabilar 
shular  jumlasiga  kiradi.    Kishi  o`zining  qahr-g`azabini  tеvarak  atrofdagilarga 
qo`llarini  musht  qilishi,  ko`zlarini  chimirib  qarash,  do`q-po`pisali  ohang  bilan 
namoyish qiladi. 
Asosiy hissiy holatlar  quyidagilar  (K.Izard klassifikatsiyasi  bo`yicha): 
qiziqish  malaka  va  ko`nikmalar  rivojiga,  bilim  egallashiga  moyillik  tug`diradigan 
ijobiy  hissiy  holat. 
quvonch-  to`la  qondirilishi  mumkin  bo`lmagan,  har  holda  qondirilishi  noaniq 
dolzarb bo`lgan ehtiyojni  qondirilishi  mumkinligi  bilan  bog`liq ijobiy  hissiy holat. 
Hayratlanish-  to`satdan  ro`y  bеrgan  holatlardan  hissiy  jihatdan  ta'sirlanishning 
ijobiy  yoki salbiy jihatdan  aniq-ravshan  ifoda etilmagan  bеlgisidir. 
Iztirob  chеkish.  Hozirga  qadar  qondirilish  ehtimoli  ozmi-ko`pmi  darajada 
mavjud  dеb  tasavvur  qilingan  hayotiy  muhim  ehtiyojlarning  qondirilishi  mumkin 
emasligi haqida aniq yoki shunday tuyilgan axborot olinishi bilan bog`liq salbiy hissiy 
holatdir.