Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

Botiniya 
– 
Islom 
ma’rifatchiligi 
bosqichida 
shakllangan  Borliq  haqiqatini  idrok  etishga  oid  yana 
bir  yirik  yo’nalish  bo’lib,  uning  asosida  ismoiliya 
bid’ati  yotadi.  Ismoiliya  bid’ati  targ’ibotchilari 
o’zlarining  murakkab  falsafiy  tizimini  ishlab  chiqib, 
shu  asosda  bilimni  zohiriy  (tashqi)  va  botiniy  (ichki) 
darajaga  ajratdilar.  Zohiriy  bilim  avom  uchun 
mo’ljallangan  bo’lib,  asosan  shia  mazhabi  shariat 
ahkomlariga  mos  kelardi.  Botiniy  bilim  esa  faqat 
tanlangan  tor  doira  -  xoslar  orasidagina  tarqalishi 
nazarda  tutilar  va  borliqni  idrok  etishning  murakkab 
falsafiy  tizimidan  iborat  edi.  Botiniy  bilimlar  qomusi 
sifatida  shuhrat  qozongan  buyuk  meros  -  X  asrda 
yaratilgan  52  risoladan  iborat  “Rasoili  ihvon-us-safo 
va xullon ul-vafo” (“Pok birodarlar va vafodor do’stlar 
risolalari”)  majmuasi  bo’lib,  bu  mukammal  qomus 
islomgacha  hosil  bo’lgan  ilmiy-falsafiy  merosni 
chuqur  o’zlashtirish  asosida  yuzaga  kelgan  bo’lib, 
mintaqa ilmining keyingi rivojiga katta ta’sir ko’rsatdi. 
Botiniya  yo’nalishi asosan  ismoiliya  bid’atiga  bog’lab 
talqin  etilsa  ham,  aslida  o’sha  davrlarda  ko’pchilik 
rasmiy  aqidaga  muxolif  qarashlar  shu  nom  ostida 
umumlashtirib  talqin  qilinganligini  ham  nazardan 
qochirmasligimiz kerak.  
 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 
68
bog’lab talqin etilsa ham, aslida o’sha davrlarda ko’pchilik rasmiy aqidaga muxolif 
qarashlar  shu  nom  ostida  umumlashtirib  talqin  qilinganligini  ham  nazardan 
qochirmasligimiz  kerak.  «Pok  birodarlar»  guruhidan  tashqari  ismoiliyaning  An-
Nasafiy  (942  yilda  o’ldirilgan),  Al-Kirmoniy  (vafoti  1021  yil)  singari  boshqa 
mashhur  nazariyotchilari  ham  fanga  ma’lum.  Movarounnahrda  ismoiliya  bid’atini 
targ’ib  etgan  eng  buyuk  shaxs  shoir  va  mutafakkir  Nosir  Xusrav  (1004-1088) 
bo’lib, u Pomir tog’lari bag’ridagi mashhur Badaxshon o’lkasidan edi. U ismoiliya 
qarashlarini jiddiy falsafiy ruhda talqin qilib, ayniqsa, ijtimoiy adolat masalalariga 
alohida diqqatini qaratdi.