Zarrachalarning tartibli va tartibsiz
joylashishi bilan entropiya orasidagi bog’lanish
Ko’pchilik jarayonlarda bir vaqtning o’zida ikki hodisa ro’y beradi.
1) Energiyaning bir jismdan ikkinchi jismga o’tish,
2) Modda zarrachalari joylashishidagi tartibning o’zgarishi.
25
Atom, ion, molekulalar betartib joylashishga intiladi, ular o’z-
o’zicha tarqaladi, bir-biridan uzoqlashadi, demak, sistema tartibliroq
shakldan (1-holat) tartibsizroq shaklga (2-holat)ga o’tish uchun intiladi.
Bu vaqtda sistemaning entropiyasi kattalashadi. Uni quyidagi
ik
tartibsizl
holatdagi
birinchi
ik
tartibsizl
holatdagi
ikkinchi
R
S
ln
formula bilan topiladi.
Agar kichik hajmga joylashgan modda katta hajmni egallasa,
hajm
holatdagi
birinchi
hajm
holatdagi
ikkinchi
R
S
ln
Misol: C (ko’mir) + CO
2
(gaz) ↔ 2CO (gaz) - entropiya ortadi.
3H
2
(gaz) + N
2
(gaz) → 2NH
3
(gaz) - entropiya kamayadi.
Savollar
1. Termodinamikaning ikkinchi qonunini Tomson qanday
ta’riflagan?
2. Karno sikli necha qismdan iborat?
3. Mashinaning FIKi deb nimaga aytiladi?
4. Foydali ish qaysi formula bilan ifodalanadi?
5. “Entropiya” deb nimaga aytiladi?
6. Jismning holati o’zgarsa, unda qanday o’zgarish sodir bo’ladi?
Izohlang.
7. Zarrachalarning tartibli va tartibsiz joylashishi bilan entropiya
orasidagi bog’lanishni tushuntiring.
8. Moddaning birinchi va ikkinchi holati haqida tushuncha bering.
9.Foydasiz energiya borligini ko’rsatadigan kattalikni tushuntiring.
10. Qaytmas jarayonlarda moddaning entropiyasi qaysi tomonga
yuradi?
26
6 - ma’ruza
ERKIN VA BOG’LANGAN ENERGIYA
Tayanch so’zlar
Funksiya, kuch, absolyut harorat, maksimal integral, suyuqlanish,
sig’im.
Termodinamikaning
ikkinchi
qonuniga
muvofiq
jismdagi
energiyaning bir qismi ishga aylanmaydi, jism ichki energiyasining faqat
ma’lum qismi ishga aylanishi mumkin. Jism energiyasining ishga
aylanishi mumkin bo’lgan qismi uning erkin energiyasi, ishga aylana
olmaydigan qismi esa bog’langan energiyasi deyiladi. Shunday qilib,
I=F+Q
1
Bu yerda: I - jismning ichki energiyasi
F - erkin energiya
Q
1
- boglangan energiya
Sistemadagi erkin energiyaning kamayishi izotermik qaytar
jarayonida hosil bo’lishi mumkin bo’lgan maksimal ishning o’lchovidir.
Bu ish metallurgiyaga moddalarning kimyoviy reaksiyaga kirishish
qobiliyati o’lchovidir.
Agar qaytar jarayonda issiqlikni ishga aylana olmaydigan eng
kichik miqdorini dq bilan ifodalasak, bu issiqlik bog’langan energiyaga
teng bo’ladi.
dq=TdS, qaytar jarayonlar uchun ΔS=dq/T.
Agar bog’langan energiya ifodasini F ning birinchi qonuni
formulasiga qo’ysak,
dq = dU+dA yoki TdS=dU+dA TdS=dU-d(ΔF) yoki ΔF=ΔU-TΔS
27
O’zgarmas bosim uchun,
ΔG=ΔH – TΔS,
kelib chiqadi.
Bu tenglama qaytar jarayonlar uchun termodinamikaning birinchi
va ikkinchi qonunlarini birlashgan tenglamasidir. Qaytmas jarayonlarda
dS=dq/T va TdS=dU+dA tenglamalarni tatbiq etib bo’lmaydi.
Qaytmas jarayonlar uchun termodinamikaning birinchi va ikkinchi
tenglamasi quyidagi tengsizlik shaklida yoziladi:
TdS>dU+dA
Termodinamikaning uchinchi qonuni
Entropiya va boshqa termodinamik funksiyalarni absolyut
qiymatini
aniqlashda
termodinamikaning
uchinchi
qonunidan
foydalaniladi.
Nerst jismlarning issiqlik sig’imini past haroratlarda tekshirish
natijasida (1906 yilda) termodinamikaning uchinchi qonunini ta’rifladi.
Harorat absolyut nolgacha pasaytirilganda kimyoviy jihatdan bir jinsli
har qanday moddaning entropiyasi nolga yaqinlashadi.
Lim S → O termodinamikaning uchinchi qonunidan
T→O
kelib chiqadigan xulosa, jismni absolyut nolgacha sovita oladigan
mashina qurish mumkin emas.
Issiqlik teoremasi: Absolyut nolga yaqin haroratda kimyoviy
reaksiyalarning issiqlik effekti amalda kimyoviy jarayonlarning
maksimal ishiga teng bo’ladi.
Demak, past harorat sharoitida kimyoviy reaksiyaning issiqlik
effekti kimyoviy moyillik o’lchovi bo’lishi mumkin.
28
gaz
suyuq
qattiq
Q=A
Nerstning issiqlik teoremasidan foydalanib, entropiyani absolyut
qiymatini hisoblash mumkin.
Buning uchun
2
1
T
T
T
dT
Cp
n
S
tenglamani absolyut noldan integrallanadi
2
1
T
T
T
dT
Cp
n
S
Agar moddaning suyuqlanish issiqligi L harfi bilan, bug’ga
aylanish issiqligi λ bilan belgilansa, 1 mol gazning T haroratdan
absolyut entropiyasini hisoblash mumkin.
k
C
g
k
C
T
T
T
T
C
T
dT
T
gaz
Cp
Tk
dT
T
suyuq
Cp
T
L
dT
T
qattiq
Cp
S
.
.
.
0
Ikkinchi rasmdan ko’rinib turibdiki
2-rasm. Entropiyaning haroratga bog’liqligi.
Tc - qattiq jismning suyuqlanish harorati
Cp - moddaning gaz holatidan issiqlik sig’imi
T
k
- moddaning qaynash harorati
Kimyoviy jarayonlarning yo’nalishi
1. Agar biror sistemada energiya o’zgarmasa, ya’ni sistemaga
29
tashqaridan energiya berilmasa yoki sistemadan energiya chiqmasa,
jarayon faqat entropiya ko’payadigan yo’nalishda amalga oshadi, ΔS
maksimumga intiladi;
2. Agar sistemada entropiya o’zgarmasa, ya’ni zarrachalarning
joylashish tartibi bir xilda qolsa, jarayon faqat energiya kamayadigan
yo’nalishda amalga oshadi. O’zgarmas hajm va o’zgarmas haroratda
«ichki energiya» ΔU minimumga intiladi. O’zmarmas bosim va
o’zgarmas haroratda «entalpiya» ΔU minimumga intiladi;
3. O’zgarmas bosim va o’zgarmas haroratda sodir bo’ladigan
kimyoviy jarayonlardan bir vaqtning o’zida ham energiya, ham
entropiya
o’zgarishi
mumkin.
Bunday
hollarda
reaksiyani
harakatlantiruvchi umumiy quvvat (kuch) qaysi yo’nalishda minimumga
intilsa, kimyoviy jarayon ham shu yo’nalishda amalga oshadi;
4. ΔG=ΔH - TΔS tenglamadan ma’lumki, past haroratlarda TΔS
kichik qiymatga ega bo’ladi, u holda ΔG=ΔH bo’ladi. Demak, bu
sharoitlarda moddalar orasida borishi mumkin bo’lgan jarayonlardan
eng ko’p issiqlik effektiga ega bo’lgan reaksiyalargina sodir bo’lishi
mumkin. Bu yerda G - Gibbs erkin energiyasi. Moddadagi energiya va
entropiyani ifodalovchi kattalik. Agar reaksiya uchun ΔH manfiy bo’lsa,
reaksiya o’z-o’zicha boradi;
5. Yuqori haroratda TΔS hadi katta qiymatga ega, u holda ΔH ni
nazarga olmasak bo’ladi. Reaksiyalar o’z-o’zicha boradi.
Savollar
1.
Termodinamikaning ikkinchi qonuniga muvofiq jismdagi
energiyaning bir qismi nima bo’ladi?
2. Bog’langan energiya deb nimaga aytiladi?
30
3. Maksimal ish deb nimaga aytiladi?
4.
Termodinamikaning I va II qonuni umumlashgan formulasini
yozib tushuntiring.
5. Faradeyning III qonunini yozib tushuntiring.
6. Kimyoviy jarayonlarda maksimal ish nimaga teng?
7. Entropiyaning haroratga bog’liqligini tushuntiring.
8. Kimyoviy jarayonlarning yo’nalishi nimalarga bog’liq?
9. Past haroratda TΔS qanday qiymatga ega bo’ladi?
10. Yuqori haroratlarda TΔS qanday qiymatga ega bo’ladi?
7 - ma’ruza
KIMYOVIY MUVOZANATLAR
Tayanch so’zlar
Muvozanat, reaksion, barqaror, konsentratsiya, proporsional,
muvozanat.
Qaytar reaksiyalar oxirigacha bormaydi. Qaytar reaksiyalarning
oxirigacha bormaslik sababi bu yerda reaksion aralashma hosil bo’ladi
va reaksiyalarda qarama-qarshi ikki jarayon to’g’ri va teskari jarayon
sodir bo’ladi. Bu jarayonlar tezliklari baravarlashganda reaksion
aralashmaning tarkibi ayni sharoitda o’zgarmay qoladi, ya’ni sistema
kimyoviy muvozanat holatiga keladi.
Qarama-qarshi ikki jarayonning tezligi barobarlashgandek reaksiya
aralashmaning tarkibi uzoq vaqt o’zgarmay qoladigan barqaror holat
kimyoviy muvozanat holati deyiladi.
Reaksiya boradigan muhitning bir jinsli yoki ko’p jinsligiga qarab
kimyoviy muvozanat gomogen yoki geterogen muvozanatlarda bo’ladi.
31
Gazlarda, eritmalarda (cho’kmasi bo’lmagan eritmalarda)
bo’ladigan muvozanatlar gomogen muvozanatdir. Masalan,
2HJ ↔ H
2
+J
2
N
2
+ 3H
2
↔2NH
3
CH
3
COOH+C
2
H
5
OH↔CH
3
COOC
2
H
5
+H
2
O
Geterogen muvozanat bir necha fazadan iborat sistemadagi
reaksiya natijasida qaror topadi. Masalan:
CaCO
3
↔CaO+CO
2
Massalar ta’siri qonuni va muvozanat
konstantalari
Massalalar ta’siri qonuni ta’rifi: reaksiya tezligi reaksiyaga
kirishayotgan
moddalarning
konsentratsiyalari
ko’paytmasiga
proporsionaldir.
Qaytar reaksiyalarni umumiy holda quyidagicha yozish mumkin:
aA + bB↔mC+nD
to’g’ri reaksiyaning tezligi:
V
1
=K
1
C
a
A
*C
b
B
K
1
- reaksiyaning tezlik konstantasi;
C
a
va C
b
- A va B moddalarning molyar konsentratsiyasi.
Teskari reaksiyaning tezligi,
V
2
= K
2
C
c
m
*C
D
n
ga teng
Kimyoviy muvozanat vaqtida V
1
= V
2
yoki
b
B
a
A
m
C
n
D
C
C
C
C
K
K
*
*
2
1
bo’ladi.
Ma’lum haroratda K
1
va K
2
o’zgarmas kattalik bo’lgani uchun
ularning nisbati ham o’zgarmas kattalikdir.
32
b
B
a
A
m
C
n
D
C
C
C
C
C
yoki
K
K
K
*
*
;
2
1
K
C
- muvozanat konstantasi, har qaysi reaksiya uchun ma’lum
qiymatga ega bo’lib, faqat harorat o’zgarishi bilan o’zgaradi.
Ma’lumki, o’zgarmas harorat moddaning parsial bosimi uning
konsentratsiyasiga proporsional bo’ladi. Gaz muhitda konsentratsiya
o’rniga parsial bosimni ishlatib tenglamani yozamiz:
m
B
a
A
q
D
P
C
P
P
P
P
P
K
*
*
Kp - parsial bosimlar bilan ifodalangan muvozanat konstantasi.
Kimyoviy muvozanat belgilari
Kimyoviy muvozanatning uch belgisi bor.
1. Agar sistema ma’lum bir sharoitda kimyoviy muvozanat
holatida bo’lsa, vaqt o’tishi bilan uning tarkibi o’zgarmaydi.
2. Agar kimyoviy muvozanatda turgan sistema tashqi ta’sir orqali
muvozanat holidan chiqarilsa, tashqi ta’sir yo’qolganda, sistema yana
muvozanat holatga qaytadi.
3. Qaytar reaksiya mahsulotlarni o’zaro reaksiyaga kiritish yo’li
bilan yoki olingan moddalarni bir-biriga ta’sir ettirish yo’li bilan
(qarama-qarshi ikki tomondan) kimyoviy muvozanat holatiga erishish
mumkin.
Le - Shatelye prinsipi
Kimyoviy muvozanatga konsentratsiya, bosim va haroratning
ta’siri, sifat jihatdan, 1884-yilda ta’riflangan umumiy qoidaga Le-
Shatelye prinsipiga bo’ysunadi. Le-Shatelye prinsipi quyidagicha
ta’riflanadi.
Kimyoviy muvozanat holatidagi sistemaga tashqaridan ta’sir etilib,
33
uning biror sharoiti o’zgartirilsa, sistemada o’sha tashqi ta’sirni
kamaytirishga intiladigan jarayon kuchayadi.
Kimyoviy muvozanatga bosim, harorat va konsentratsiya ta’sirini
Le-Shatelye prinsipi asosida ko’rib chiqamiz.
1. Kimyoviy muvozanatga konsentratsiya o’zgarishining ta’siri
Kimyoviy muvozanat holatidagi sistemada moddalardan birining
konsentratsiyasi oshirilsa, sistemada mumkin bo’lgan reaksiyalardan
shunday reaksiya kuchayadiki, natijada konsentratsiyasi oshirilgan
modda sarf bo’ladi. Masalan: CO
2
↔ CO + H
2
O sistemaga qo’shimcha
CO
2
berilsa, sistema CO
2
ning konsentratsiyasini kamaytirishga intiladi.
CO
2
+ H
2
→ CO + H
2
O tomonga siljiydi.
Agar CO
2
ning miqdori kamaytirilsa, CO + H
2
O→CO
2
+ H
2
reaksiya tomonga siljiydi.
2. Kimyoviy muvozanatga haroratning ta’siri
Haroratning ko’tarilishi endotermik reaksiyaning borishiga,
pasayishi ekzotermik reaksiyaning borishiga yordam beradi.
Kimyoviy mivozanatdagi sistemaning harorati oshirilganda,
kimyoviy muvozanat harorat pasayadigan, ya’ni issiqlik yutilishi bilan
boradigan reaksiya tomonga siljishi kerak. Aksincha haroratning
pasayishi, kimyoviy muvozanatni issiqlik ajralib chiqadigan reaksiya
tomonga siljitadi. Misol.
2SO
2
+O
2
↔ 3SO
2
+ 46 kkal
Bu yerda SO
3
ning hosil bo’lishi ekzotermik reaksiya bo’lganligi
uchun Le-Shatelye prinsipiga muvofiq harorat oshirilganda SO
3
ajraladi,
ya’ni muvozanat 2SO
2
+ O
2
tomon siljiydi aksincha harorat pasaysa,
SO
2
bilan O
2
birikib, SO
3
hosil qiladi. Ya’ni muvozanat,
34
2SO
2
+ O
2
→ 2SO
3
tomonga siljiydi.
3. Kimyoviy muvozanatga bosimning ta’siri
Faqat gaz moddalar ishtirok etadigan muvozanat sistemalarda
bosim o’zgarishi bilan kimyoviy muvozanat o’zgaradi. Le-Shatelye
prinsipiga muvofiq, agar muvozanat holatidagi sistemaning bosimi
oshirilsa, kimyoviy muvozanat bosimni pasaytiradigan reaktsiya
tomonga siljiydi, aksiicha bosim pasaytirilsa, muvozanat bosimni
oshiruvchi reaksiya tomonga siljiydi.
Bosim oshirilganda kimyoviy muvozanat gazning oz sondagi
molekulalari hosil bo’ladigan reaksiya tomonga suriladi; bosim
pasaytirilganda esa ko’p sondagi molekulalar hosil bo’ladigan reaksiya
tomonga siljiydi.
Ammiak sintezi
3H
2
+ N
2
= 2NH
3
+ 22 kkal
Ammiak sintezi fizik-kimyoviy tekshirishlarning eng muhim
yutuqlaridan biridir. Ma’lumki, past haroratda azot vodorod bilan
birikmaydi. Yuqori harorat (katalizator) ishtirokida reaksiyani olib
borish kerak. Yuqori haroratda ammiak hosil bo’ladi. Ammiakning hosil
bo’lishida hajm kamayadi va issiqlik chiqadi, demak, Le-Shatelye
prinsipiga muvofiq bosimning ortishi va haroratning pasayishi ammiak
hosil bo’lishiga yordam beradi. 1913-yildan boshlab sanoatda ammiak
yuqori bosimda azot bilan vodoroddan sintez qilinadi. Ammiak sintezi
200-300 (ba’zan 1000) atmosferada va 500-550
0
C haroratda katalizator
ishtirokida olib boriladi. Shu tariqa ammiakdan azotning boshqa
birikmalarini (HNO
3
, azotli o’g’it, portlovchi moddalar) olish mumkin.
35
Kimyoviy muvozanatga haroratning ta’siri
Harorat oshganda kimyoviy jarayon issiqlik yutiladigan reaksiya
tomonga qarab boradi. Harorat o’zgarsa, muvozanat konstantasi ham
o’zgaradi. Harorat o’zgarishi bilan muvozanat konstantasi o’zgarishi
orasidagi bog’lanishni aniqlash uchun Gibbs-Gelmgols tenglamasi bilan
reaksiyaning izotermik tenglamasidan foydalaniladi.
ΔU-ΔF=T
dT
F
d
)
(
(Gibbs-Gelmgols tenglamasi)
ΔF=RT LNKc (reaksiyaning izotermik tenglamasi).
Agar ΔU ning kamayishi reaksiyani o’zgarmas hajmdagi issiqlik
effektiga teng Qv=-ΔU ekanligi e’tiborga olinsa,
2
RT
Qv
dT
dLnKc
bu reaksiyaning izoxorik tenglamasi.
Agar reaksiya o’zgarmas bosimda olib borilsa,
;
2
2
RT
H
dT
dLnKv
yoki
RT
Q
dT
dLnK
p
p
(-Qp=ΔH) bu reaksiyaning izobarik tenglamasi.
Geterogen sistemalarda bo’ladigan muvozanat
Bir-biridan chegara sirtlar bilan ajratilgan geterogen (ko’p jinsli)
moddalar sistemasida bo’ladigan muvozanat geterogen muvozanat
deyiladi. Domna pechida boradigan jarayon geterogen muvozanatga
misol bo’ladi.
FeO + CO = Fe + CO
2
Agar bu reaksiyalar uchun muvozanat konstantalarini topish kerak
bo’lsa, FeO va Fe larni konstanta ifodasiga kiritishning hojati yo’q;
shuningdek, bu reaksiyada Δn = O bo’lgani uchun Kc = Kp, Kp esa:
CO
CO
p
P
P
K
2
36
bo’ladi. Demak, bu sistemada muvozanat holati CO va CO
2
ning parsial
bosimiga bog’liq.
Savollar
1. Kimyoviy muvozanat deb nimaga aytiladi?
2. Gomogen muvozanat deb nimaga aytiladi?
3. Geterogen muvozanat deb nimaga aytiladi?
4. Massalar ta’siri qonunini tushuntiring.
5. Muvozanat konstantasi nima?
6. Kimyoviy muvozanat belgilarini tushuntirib bering.
7. Le-Shatelye prinsipi.
8.
Kimyoviy
muvozanatga
konsentratsiyaning
ta’sirini
tushuntirib bering.
9. Kimyoviy muvozanatga haroratning ta’sirini tushuntirib bering.
10. Kimyoviy muvozanatga bosimning ta’sirini tushuntirib
bering.
11. Ammiak sintezi.
Do'stlaringiz bilan baham: |