Opera janrining vujudgakelishi va rivojlanishi

Patetik sonata 
«Patetik  sonata»ni  (op.  13  c-moll)  Betxoven  1798-yilda  yozdi.Betxovenning  o'zi  bu 
sonataga  «Katta  patetik  sonata»  sarlavhasiniqo'ydi,  bu  bilan  uning  ko'tarinki  va  yuqori 
darajadagi  (yunon.pathos  —  pafos)  kayfiyatiga  ishora  qilingan  edi.  Sonatada  teatr 
taassurotli va o'ziga jalb qiluvchi patetik xitoblar, zulmatli dialoglarjuda yorqin va ta'sirli 
sadolanadi. 
       Sonataning  birinchi  qismi  og'ir  akkordli  tantanavor  mavzubilan  sadolanadigan 
ulug'vor,  vazmin  muqaddimasi  ila  sonataallegrosi  shaklida  yozilgan.  Quyidan  yuqori 
registrga  asta-sekin  harakatlanuvchi  qudratli  ovoz  oqimi  g'ayrioddiy  tarzda  ta'sirchan 
sadolanadi. 
75-misol 
Grave 
 

---

81 
 
Muqaddima  mavzusi  asosida  sonata  allegrosi  va  finalning  butuntematizmi  o'sib  chiqadi 
va  rivojlantiriladi.  Bosh  partiya  mavzusiningo'zi  qudrat  bilan  ko'tarilayotgan  to'lqinlarni 
eslatadi. 
Allegro di molto e con brio 
 
Ohangdor  va  kuychan  yordamchi  partiya  ketidan  bosh  partiyaninghayajonlanishini  asta-
sekin  tinchlantiruvchi  yordamchipartiya  keladi.  Yordamchi  partiya  mavzusi  es-moll 
tonalligida  sadolanadi,  garchi  Vena  klassiklari  o'rnatgan  qoidalar  bo'yicha  u  parallel 
major (Es-dur) tonalligida sadolanishi lozim edi. 
 
Sonataning  barcha  dramaturgik  harakati  muqaddimanin  ulug'vor  mavzusi,  bosh 
partiyaning jo'shqin dramatizmi va lirik, hayajonli  yordamchi partiya o'rtasidagi obrazli-
mavzuli 
qarama- 
qarshiliklarga 
asoslangan. 
Ziddiyatning 
bosh 
manbayi 
muqaddimaningmavzusida  joylashgan,  u  ikki  —  lirik  va  dramatik  unsurdantashkil 
topgan.  Muqaddimaning  mavzusi  yana  ekspozitsiya  va  rivojlov  o'rtasidagi  chegarada 
paydo  bo'ladi.  Bu  yerdauning  lirik  unsuri  qaytib  kelmaydi  va  dahshatli  savollar 
javobsizqoladi. 
           Rivojlovda  bosh  partiyaning  shiddatli  mavzusi  va  muqaddimaning  lirik  unsur 
o'rtasida keskin kurash boradi, u jadal sur'atda behalovat sadolanadi. 
          Reprizada  c-moll  bosh  tonalligida  ekspozitsiyaning  barchamavzulari  takrorlanadi. 
Bog’lovchi  partiya  mavzusining  sezilarli  darajada  qisqarganligini  ta'kidlab  o'tish  joiz. 
Bosh  partiya  mavzusi  esa  kengaydi  va  bu  bilan  uning  yetakchilik  roli  tti'kidlanadj. 
Birinchi qism tugashi oldidan muqaddima mavzusi yana birbor paydo bo'ladi. U kuchsiz 
hissada boshlanib, xavotirli va shiddat bilan sadolanadi. Bosh partiya mavzusi  kodaning 
yakunlovchi  tuzilganmasida  jaranglaydi.  Bu  yerda  u  ildam  tempda  berilgan,  tonikali 
oktava  vakamaytirilgan  septakkord  garmoniyasi  bilan  kuchaytirilgan.Ikkinchi  qism 
Adajio  cantabile  -  Betxoven  sonatalarining  og'irqismlariga  xos  bo'lgan  xotirjamlikning 
yuksak  darajasini  ifodalaydi,uning  asosiy  mazmuni  kurashdagi  qahramonlikdir.  Ohista 
jo'rlik  ostida  sadolanuvchi  oliyjanob  va  ulug'vor  kuy  Betxqvgn  lirikasining  eng  yaxshi 
namunalari qatoridan joy olgan. 
 
Osoyishta  ritmik  harakatda  violonchel  registridagi  akkordlitonlar  bo'yicha  joylashgan 
kuyga  alohida  go'zallik  baxsh  etadi.Yuqori  registrda  ikkinchi  bor  o'tkazilgancla 
mavzuning sadolanishiskripkalar  ovozini eslatadi.Adajio cantabi/emng o'rta qismida shu 
nomdagi  minor  (asmoll)tonalligida  yangi  mavzu  paydo  bo'ladi.  Behalovat  trioli  harakat 
mavzuga  xavotirli  tavsif  baxsh  etadi.  Ikki  ovoz  bahsi  nizoga  olib  keladi,  musiqa  katta 
keskinlik va hayajonli tavsifga ega bo'ladi. Sadolanish kuchayadi, u yanada tig'izlashadi, 
go'yo butun orkestr ijro etayotganga o'xshaydi.  

---

82 
 
Asosiy  mavzuga  qaytilganda  repriza  (takror)  boshlanadi,  undamavzu  tavsifi  sezilarli 
darajada o'zgaradi. Jo'rlikdagi ohista o'n oltitaliklar o'rniga triolar eshitiladi. Ular boshdan 
kechgan xavotirlik haqida eslatish kabi o'rta qismdan bu yerga o'tgan.  
Uchinchi qism. Rondo. Allegro. Final qat'iy, bir xildagi ritmda sadolanuvchi, erkin oqib 
kelayotgan kuyi bilan tinglovchilarni maftun qiladi. 
      Final  rondo  shaklida,  c-moll  tonalligida  yozilgan.  Butun  qismtavsifini  to'rt  marta 
takrorlanuvchi refren mavzusi belgilab beradi.O'zining tavsifi va kuy shakli bilan bu lirik 
hayajonli mavzusonata birinchi qismi yordamchi partiyasi mavzusiga yaqin turadi. 
80-misol