Opera janrining vujudgakelishi va rivojlanishi

Motsartning opera ijodi 
Motsart butun umri davomida operalar yaratgan. 11—12 yoshidau «Apollon va Giasint», 
«Soxta  laqma»  operalarini  yozgan.  14  yoshida«Mitridat,  Pontiy  qiroli»  opera-seriasini 
yaratgan. Uning so'nggioperasi — «Sehrli nay» esa vafot yilida yaratilgan.  
XVIII asrning 80-yillarida Motsart yaratgan operalarning xronologikjoylashuvi o'ziga xos 
simmetriyani tashkil etadi. O'n yillikning boshi va oxirida ikkita zingshpil — «Saroydagi 
o'g'rilik» (1782) va «Sehrli nay» (1791) joylashgan, ular nemischa matnlarga rechitativlar 
o'rniga so'zlashuv dialoglarini kiritilishi bilan tavsiflidir. 
         80-yillarning o'rtalarida italyancha matnlarda ikki — «Figaroning uylanishi» (1786) 
va «Hamma shunday qiladi» (1790) operasi yozilgan, ularda Avstriya milliy madaniyati 
sharoitida  buffa  janri  an'analari  rivojlantirilgan  edi.  Mana  shu  operalarning  barchasi 
orasida Motsartning buyuk kashfiyotlaridan biri italyancha 
matnga  yozilgan,  tragik  va  koniik  musiqiy  teatr  qirralarini  fnujassam  etgan,  psixologik 
musiqiy drama deb hisoblanuvchi «Don Juan» (1787) operasi qad rostlab turadi. 
          Motsartning  ta'kidlashicha:  «operada  poeziya  dramaning  qizisifatida  unga  itoat 
qilishi kerak». Ushbu  fikr bizga  operaga  qarashda  Motsart nuqtayi nazarining  musiqani 
dramatik  liarakatlarga  bo'ysundirishga  o’ringan  Gluknikidan  nimasi  bilan  farq  qilishini 
tushunishga imkon beradi. -Musiqani operaning asosi deb bilgan Motsart uning dramatik 

---

41 
 
mohiyatiga  katta  ahamiyat  bergan.  Ijodkoming  operalarida  musiqa  hamma  vaqt  sahna 
harakatlarining rivojlanishi bilan to'liq uyg'unlikda bo'lgan. 
         Motsart  o'z  operalarining  librettolariga  haddan  tashqari  talabchanbulardi.  U 
librettochilardan  musiqaga nisbatan  maksimal darajadagilo'ndalik va e'tiborni  talab qilar 
edi.  Musiqaga  ustivorlikni  bersa-da,Motsart  operaga  murakkab  yaxlit  organizm  sifatiga 
qarardi.  Motsartopera  harakatining  barcha  unsurlarini  bir-biriga  bo'ysundirgan 
holdamusiqa va dramatik harakatlarning to'la moslashuviga erishgan. 
Motsart buffa, seria va zingshpil-janrlarida operalar yaratgan.Bu janrlarning har biri Vena 
simfonizmining  tamoyillariga  o'xshab,uning  ijodida  boshqa  janrlarning  unsurlarini 
qo'shish bilanboyitilib borardi. Jumladan, «Figaroning uylanishi» asosiy janr belgilariga 
ko'ra, buffa operasi, biroq grafinya obrazi buffa obrazlari turiga kirmaydi: uning birinchi 
ariyasi («Sevgi xudosi») seria  operalarining lirik ariyalariga xos bo'lgan lamentoni ham 
qamrab  oladi.  Motsart  o'z  qahramonlarining  musiqiy  tavsifini  berishda  nihoyatda  mohir 
edi.  Bu  qotib  qolgan  maskalar  emas,  balki  tirik  insonlar  bo'lib,  ularning  ichki  va  tashqi 
qiyofalari  butun  spektakl  davomida  ochilib  boradi.  Don  Juan,  Donna  Anna,  Suzanna  va 
boshqako'plab personajlar shular jumlasidandir. 
        Uning  operalaridagi  asosiy  harakatlanuvchi  shaxslar  murakkab  va  ko'p  qirrali 
obrazlarni  yaratadigan  o'ziga  xos,  intonatsiyali  davrlar  (tovushlar  izchilligi)  bilan 
ziynatlangan.  Masalan,  Don  Juan  obrazida  Lining  jur'ati,  qat'iyati,  hayotiy  lazzatlarga 
nisbatan behalovat muhabbati ta'kidlanadi; Suzanna obrazida — ayol 
jozibasi, ayyorligi, aqli va hiylakorligi; Bazilio obrazida — pastkashlik va makkorlik kabi 
qirralar ko’rsatilgan. Qahramonlarningtavsifi yakkaxon nomerlar va duetlardagina emas, 
balki ansambllardaham ochib beriladi. 
XVIII  asr  oprealarining  kompozitsion  tarkibi  muayyan  an'analarga  ega:  opera  o'zida  bir 
qator  mustaqil  tugallangan  nomerlarni  ham  mujassamlashtirgan,  ular  o'zaro  yo 
rechitativlar,  yoki  so'zlashuv  dialoglari  bilan  bog’lanib  turgan.  Operaning  har  bir 
ko'rinisni  barcha  ishtirok  etuvchi  shaxslarning  qatnashuvidagi  rivojlangan  ansamblli 
sahnadan iborat bo'lgan katta final bilan yakunlangan. 
Bu an'anaga  Motsart ham rioya  qiladi, biroq  nomerlarningbir-biridan keyin  kelishi  unda 
har  doim  qotib  qolgan  sxemalarningkuchi  bilan  emas,  balki  dramatik  harakatlarning 
mantiqibilan shartlangan. Jumladan, «Figaroning uylanishi» Suzannava Figaroning ikkita 
dueti bilan boshlanadiki, bu amaldagi qonuniyatlarni 
ochiqdan ochiq bo’zish edi. 
          Motsart  har  doim  qahramonlarining  navbatdagi  ariyani  kutib,  sahnada  qotib 
qolmasligi  uchun  qayg'urardi.  Uning  opera  shakli  sohasidagi  kashfryotlari  shu  bilan 
bog’liq. Ko'p hollarda u alohida nomerlarning tugallanganligini opera sahnasining yaxlit 
rivoji bilan qo'shib yuboradi. Operaning eng hayajonli, asosiy 
sahnalari  ansamblli  ko'rinishlar  bo'lib,  ularda  ziddiyatlar  ravshan  va  o'tkir  nuqtasiga 
yetadi. 
       •  Motsart  o'z  qahramonlarining  musiqiy  tavsifmi  berishda  nihoyatdamohir  edi.  Bu 
qotib qolgan maskalar emas, balki tirik insonlar bo'lib,ularning ichki va tashqi qiyofalari 
butun spektakl davomida ochila boradi.