Opera janrining vujudgakelishi va rivojlanishi

Qo
’shnay
Afg
’on
rubobi
Rubob
Surnay
Karnay
Qonun
Chang
Sato
Tanbur
Dutor bas
Dutor
Do
’mbra
Dovul
Doyra
Nay
Nog
’ora
Qo
’shnay
Afg
’on
rubobi
Rubob
Surnay
Karnay
Qonun
Chang
Sato
Tanbur
Dutor bas
Dutor
Do
’mbra
Dovul
Doyra
Nay
Nog
’ora

---

171 
 
 
 
 
9- ilova 
 
«Cholg’u  ijrochiligi»  darslari  jarayonida  O’zbek  xalq  cholg’ularini  «Klaster» 
(Tarmoqlar) ta’lim texnologiyasida qo’llanilishi 
 
 
 
 
O’zbek xalq cholg’ulari 
Zarbli cholg’ular 
Kamonli cholg’ular 
Chertib chalinadigan  
Cholg’ular guruhi 
Puflab chalinadigan  
Cholg’ular guruhi 
Ruboblar  
Tanburlarr
Qonunlar  
Dutorlar  
Sunray  
Karnay  
Qo’shnay  
Naylar 
Nog’ora  
Doyra  
Safoyil  
Qayroq  
Chang  
sato 
Ud  
Bo’lamon  
G’ijjak  
Bas g’ijjak 
Alt g’ijjak  
Qo’biz  
Kontrabas 
g’ijjak 

---

172 
 
O’quvchilardiqqatiga:Tarixbosqichlarida 
‘aydobo’lganjahoncholg’ularinigeneziyasigaqarabfalsafaviytuzilgangankatakchalarnito’l
dirining ?. 
10-11-12 ilovalar 
 
 
 
Jahon cholg’ularining tarix bosqichlarida paydo bo’lgan g e n e z I s i 
 
 
 
 
 
 
O’zbek xalq cholg’ularining orkestr tartibida  joylanishi 
60 -  nafar ijrochining joylanishi 
 
 
 
 

---

173 
 
 
 
 
 
 
+ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Асос
ий
 mu
ta
xas
sis
lik
 fa
n
iga y
o
’n
alt
iri
sh
 inn
o
vas
io
n
 tex
n
o
lo
gi
ya
si № 1
-tarti
b
. 
 
O’
qit
uv
chi v
a 
sinf ji
g’oz
i 
M
u
tax
as
sisli
kk
a 
o
id
 uslu
b
iy 
m
et
o
d
lar
n
in
g 
N
o
ta
 v
ar
aq
la
b
 
o
’qis
h
 v
a t
exn
ik 
mash
q
la
r 
K
o
n
se
rt 
ijr
o
 
amali
yo
ti 
Bastak
o
r 
va 
ko
m
p
o
zit
o
rla
r 
asarl
ari
n
i 
 
Ta
laba
 - c
hol
g’u
  
 
U
stoz
 shog
ird
 tiz
imi
da
 
ya
kk
a ijro
 va
 
musta
xka
mlash
 
 
Tal
aba
 va 
chol
g’u
 
Mutaxass
isli
k 
st
ruktu
rasi
 

---

174 
 
 
Cholg’u sozgarligi uslubining asosiy  algoritmik konstruksiyasi 
 

---

175 
 
 
 
 
Cholg’u yasash uchun qo’llaniladigan xomashyo va buyumlarining“Dublin 
Core“formatidagitavsifini yaratish uchun ma’lumotlar  
Ergologiya:  “Cholg’u  yashash  uchun  qo’llaniladigan  xomashyo 
va  buyumlardan  tortib,  ijro  xolatining  sozlagunga  qadar”- 
deyiladi. 
Cholg’ushunoslik 
: 
“cholg’ularning 
shakli, 
tuzulishi,yasalishi,  qo’llanishi,  milliy  nafisligi  va  sadolanishini 
o’rganish”-ga aytiladi.  
Kiritilgan 
barcha 
ma’lumotlar 
to’g’rimi? 
Yo’q 
Ha 
“Dublin 
Core“formatidagitavsifini«UNIMAR
C»formatigao’tkazish operasiyasini 
bajarish.
 
Xomashyo va buyumlarni tanlash 
va ishlov berish 
Kosaxona- xomashyosi tanlovi; 
Dasta -  xomashyosi tanlovi; 
Qapqoq- xomashyosi tanlovi; 
Teri- xomashyosi tanlovi; 
Xarrak,shayton xarrak va quloq 
-chalari-xomashyosi tanlovi; 
Buyumlar:sadaf va ladlar ushun 
tanlanadigan xomashyolar. 
1.dengiz chig’anog’I; 
2. tugmachalar; 
3. qora yo oq elastik qum. 
4.shirish va kazein stolyar yelimi; 
5. ichak-torlar yasalish usuli; 
6. ipak torlar yashalish usuli; 
7.  elastik sunniy torlar: 
8.  mis,  titan,  po’lat  va  nerj  temir 
buyumidan 
yasalgan 
torlarning 
cholg’u  va  uning  vazifasiga  qarab 
yasalishi va qo’llanishi; 
9. 
cholg’u 
yasash 
uchun 
qo’llaniladigan asbob vauskunalar  va 
ularning nomlanishi;  
Cholg’uni laboratoriyadan 
o’tkazish va qo’llanishini tadbiq etish 
yo tarqalishini targ’ib etish usullar; 
havastmanlar, turizm va professional 
uslublari: 
Ustoz va 
shogird tizimi: 
Havasmandlar 
va 
Professionallar 

---

176 
 
Simfonik va kamer orkestrlari cholg’ularining ergologiyasi. 
“ Simfonik ” –orkestri cholg’ulari tuzilganishi va tasnifi. 
Kamonli  cholg’ular guruhining ergologiyasi; 
 
Jahonni  hayratga  qoldirgan  SKRIPKA  chog;usining  mohir  va  buyuk  ijrochilari, 
sozgar ustozlari STRADIVARI va GVAGNERI kabi namoyandalar jahonning GENEZIS 
kitobidan  o’rin  olgan.  Musiqa  san’ati  jumladan,  Evroppa,  Sharq,  Osiyo,  va  Markaziy  - 
Osiyoda Skripka  cholg`usi avloddan-avlodga o`tib, takomillashib  taraqqiy etishi,  milliy 
musiqa cholg`u ijrochilik san'atining nazariy va amaliy muammolari o`zga xos o’rin va 
ahamiyatligi  bilan  jiddiy  e'tiborga  molik.  Zeroki,  ijtimoiy  kelib  chiqishi,  genezisi  va 
madaniy-ma'naviy  mohiyati jihatdan skripka  cholg`usi  juda keng va chuqur kontse’tual 
ahamiyat kasb etadi.    
 Qadim davrlardan skripka cholg`usi yog`och mahsulotlardan,  quruq daraxtlardan 
yasalgan.  U  xilma-xil  tuzilganishlarda  shakllanib,  keyinchalik  takomillashib,  rivojlana 
borgan.  Skripka  va  unga  o`xshash  ko`rinishdagi    cholg`ular  qasqonlari  bronza  davrida 
uchburchak va to’rtburchak shakllarda bo’lgan. Asrlar davomida yangicha ishlov berilib, 
takomillashtirilgan.  Bunday  cholg`ular  turli  shakl  va  ko`rinishlarda  bo`lgan.  Bizning 
zamonimizga kelib, yangicha takomillashgan tuzilganishlari bilan Skripka, Skripka- bas, 
Violonchel, Skripka kontra- baslar kabi nomlarga ega bo`lgan.    
Markaziy Osiyo cholg`ushunosligi, xususan, o`zbek milliy cholg`u ijrochiligining 
tarixiy,  nazariy  va  amaliy  masalalari  O`zbekiston  olimlari  F.Karomatli,  I.Rajabov, 
T.Vizgo, J.Rasultoev, A.Malkeevalar, yevroppalik musiqashunoslar G.Farmer, L.’ekkin, 
ya’oniyalik S.Genichi va boshqa qator olimlar izlanishlarida keng tadqiq etilgan.  
Chunonchi,  T.Vizgo,  A.Malkeeva  asarlarida  o`zbek  xalq  cholg`ulari,  ularning 
tarixi,  F.Karomatli  tadqiqotlarida  esa  cholg`ularning  ijro  imkoniyatlari,  mahalliy 
uslublari,  sozlanish  va  dia’ozonlari  har  tomonlama  o`rganiladi.  Ayniqsa,  Mazkur  uch 
olim  hammualliflikda  yozgan,  Germaniyada  nashr    qilingan    «Mo’zikqeca  hiechte  in 
Bildern,  Bd.III»    kitobi  cholg`u  san'atiga  izchil  yondashuv,  batafsilligi  bilan  o`zbek 
etnocholg`ushunoslik fani taraqqiyotiga muhim hissa bo`lib qo`shildi. 
F.Karomatli  tadqiqotlarida  o`zbek  an'anaviy  cholg`ulari,  ularning  sozlanish  va 
dia’ozonlari, tovush xususiyatlari, sozlar ijrosidagi musiqiy asarlar, yakkaxon va ansambl 
ijrochiligining o`ziga xosliklari, mahalliy uslublari keng ko`lamda tadqiq qilinadi. 
F.Karomatli  tomonidan  olib  borilgan  tadqiqotlar  natijasi  nafaqat  o`zbek  va  tojik 
xalqlari  musiqa  madaniyati  taraqqiyoti,  balki  O`rta  va  Yaqin  sharq  xalqlari  musiqiy 
madaniyati tadqiqotchilari uchun ham ilmiy-metodologik asos bo`lib kelmoqda. 
 A.Nazarov tadqiqotlarida cholg`ularning an'anaviy va umumbashariy   masalalari   
atroflicha    yoritilgan.    U    cholg`ularni  «san'atshunoslik  tadqiqot  ob'ektlari  ichida  eng 
murakkablaridan 
biri” 
ekanligini 
e'tirof 
qilgan 
holda, 
ular 
"ohanglarni 
mujassamlashtiruvchi vosita hamda musiqiy san'at quroli bo`lishi bilan birga, ayni ‘aytda 
moddiy-ma'naviy  mahso’ldir  deb  hisoblaydi.    J.Rasultoev  tadqiqotlarida,  cholg`ular 
tuzilganishi,  xomashyosi,  sozlanishi,  texnikaviy-ijrochilik  va  musiqiy  ohangdorlik 
imkoniyatlari  jamlangan  holda,  ma'lum  bir  xalq  musiqiy  tafakko’rining  o`ziga  xos 
xususiyatlarini,  madaniyati,  tabiati,  ilmiy-amaliy  bilimlari  saviyasi,  tarixiy  an'analarini, 
yaxlit  badiiy  dunyoqarashini,  nafosat  to`g`risidagi  tasavvurlarining  o`ziga  xos  farqli 
qirralarini  aks  ettiradi”,-  deb  ta'kidlaydi  Shuningdek,  J.Rasultoev  cholg`ularning 
tuzilganishini,  ularni  tayyorlash  usullarini,  sozlanishi,    sadolanishini  va  etimologik 
mazmunlarini  tadqiq  qilgan  holda  cholg`ularning  akustik  o`lchov  ‘og`onalarini  bir 
butunlikda o`rganish, cholg`ular [tonometrik, tembr, dinamik]  xususiyatlarini batafsil va 

---

177 
 
har  tomonlama  tadqiq  etish  zamonaviy  musiqashunoslik  ilmining  dolzarb  masalasi 
bo`lib,  uni  maxsus  soha  sifatida  o`rganish  lozim    degan  g`oyani  ilgari  suradi.  Shu  bilan 
bir  qatorda,  olim  ushbu  masalani  tor  milliy  yo`nalishda  emas,  balki  yanada  kengroq 
etnomadaniy  kesimda  jahon  san'atshunoslik  fanining  eng  dolzarb  muammolari  bilan 
uzviy  bog’`liq  holda  idrok  etish  hamda  xalq  tarixi,  turmush  tarzi,  badiiy  tafakko’rining 
mahsuli sifatida har tomonlama o`rganmoq zarurligi haqida fikr yuritadi.  
Zamonaviy  musiqashunoslikda tadqiqotchi olim  Said Saidiyning Markaziy Osiyo 
xalqlari madaniyatida urma cholg`ular (o’zbek va tojik musiqa an’analari misolida) deb 
nomlangan monografiyasi nashrdan chiqqanligi davlatimiz yutug’laridan biri hisoblanadi 
va  shu choqqacha alohida va maxsus ilmiy tadqiqotlar yaratilmaganligini ta'kidlash joiz. 
Holbuki,  ushbu  mavzuning  barcha  milliy  va  mahalliy  muammolarini  o`rganish,  urma 
cholg`ularning  tuzilganishi,  uslubiy,  nazariy  va  amaliy  jihatdan  yaxlit  tadqiq  etish 
mustaqillik  mafko’rasi  va  milliy-madaniy  qadriyatlarni  tiklash  masalalari  matnida 
dolzarb  ahamiyat  kasb  etib,  milliy  an'analarni  uyg`un  rivojlanish  vazifalari  bilan  ham 
bevosita  bog’`liqligini  ta'kidlamoq  kerak.  Binobarin,  ‘rezident  I.Karimov  o`rinli 
ta'kidlaganidek,  “Barchamiz  yaxshi  anglab  olishimiz  kerakki,  hayotimizning  boshqa 
sohalaridagi  ahvol,  amalga  oshirilayotgan  islohotlarimizning  samaradorligi  avvalo  xalq 
ma'naviyatining  tiklanishi,  boy  tarixiy  merosimizning  o`rganilishi,  an'analarimizning 
saqlanishi, madaniyat va san'at, fan va ta'lim rivoji bilan uzviy bog’`liqdir” . 
Markaziy  Osiyo  madaniyatida  Evroppa  cholg`ularining  kirib  kelishi,  ayniqsa 
SKRIPKA  cholg`ulari  o`zining  tuzulish    xususiyatlari,  ijro  imkoniyatlarining  boyligi  va 
hatto  yangi  uslubiy  yo`nalishlarga  kengligi  bilan  diqqatga  sazovordir.  Biz  amalga 
oshirgan  tadqiqot  aynan  mana  shu  masalalar  tahliliga  bag`ishlangan.  Bu  o`rinda  qizil 
im’eriyaning milliy-ma'naviy merosni soxtalashtirish, undan xalqni iloji boricha mahrum 
etish yo`lidagi mustabid siyosati milliy cholg`ularga e'tibor va ularni qadrlash tuyg`usini 
susaytirib yubordi. Shu sababli ham cholg`ular kesimida urma cholg`ular tarixi, ularning 
milliy, umuminsoniy jihatlari maxsus o`rganilmadi. Aksar olimlar ko`’incha musiqamizni 
va 
cholg`ularimizni 
baynalmilallashtirish,  Ovro`’a  musiqasiga  yaqinlashtirish, 
ovru’alashgan cholg`ularni o`zlashtirish bilan mashg`ul bo`ldilar.  
Shu  bilan  birga  milliy  musiqa  muammolarini  ishlashda  rus  va  g`arb 
musiqashunoslarining  munosib  ulushlari  mavjudligini  ta'kidlamoq  kerak.  Ammo,  qator 
izlanishlar  zamirida  milliy  musiqa  an'analarini  soxtalashtirish,  milliy  o`zlikdan 
uzoqlashtirish maqsadi ham ko`zlangan edi. 
A.’etrosyants  rahbarligida  milliy  cholg`ularimizni  “qayta  ishlash”  natijasida 
ularning  sadolanish  xususiyatlari  va  an'anaviy  ko`rinishlari  o`zgartirildi,  laboratoriya 
sharoitida    milliy  cholg`ular  sadosidan  uzoq  bo`lgan  cholg`ular  va  ularning  «oilalari» 
yaratildi.  
    Bevosita  Markaziy  Osiyo  xalqlarining  musiqiy  merosi  rus  olimlari  V.Belyaev, 
V.Us’enskiy,  Ye.Romanovskaya,  N.Mironov  va  boshqalarning  ilmiy  izlanishlarida  ham 
o`z ifodasini to’gan.