jism onan kuchli xalq...
Harb ishlarida horib-charchamaydilar, qo'rqmas
va ja s u r
kishilardir...*
1 0 .2 .1 3 . Dmitriy Gladishcv va Ivan M uravinlar. Xiva
x o tira la ri
Sirdaryoning quyi oqim idagi shahar va qishloqlar, Orol
d e n g iz in i
106
•
anish uchun 1740-yili davlat arbobi va tarixchi olim V.N.Tatishchev-
° n e tashabbusi bilan Xivaga poruchik D.Gladishev va kontr-admiral, yer
o'lchovchi I.Muravinlar yuborilgan.
Orekda olgan ko‘rsatmaga binoan, ular 1717-yili Pyotr 1 zamonida
Rossiya tobeligiga o'tgan Kichik Juz xoni Abulxayrxon (1695-1748) bilan
uchrashishi zarur edi. Lekin, bu paytda Abulxayr Orolda edi. Mamlakatni
esa Eron podshohi Nodirshoh bosib olgan edi. Shuning uchun Gladishev
bilan Muravin Abulxayrxonning inisi Nurali va tog'asi Niyoz bilan birga
Orolga jo ‘nab ketdilar va xon huzuriga yetib bordilar. Ertasi kuni Xivaga
bordilar. O'sha vaqtda Abulxayr xon deb e’lon qilingan edi. Gladishev
bilan Muravin Shovotda 9 noyabr kuni Nodirshoh huzurida bo'lganlar va
unga Abulxayrxon bilan Xiva Rossiyaning tabaqalari ekanligini aytib, Xivaga
mehr-u shafqat qilinishini so'raganlar. Zobitlaming so'zlariga qaraganda,
ulaming iltimosi ijobat topgan. Lekin, ular Abulxayrxon bilan uchrasha
olmaganlar. Shunday bo'lsa-da, Abulxayr shohdan cho'chib 12 noyabrda
rus zobitlari bilan birga Orolga qochib ketdi. Bu yerda ko'p tortishuvlardan
keyin Nurali xon deb e ’lon qilindi. Abulxayr Gladishev bilan Muravinni
olib, Odam ato arig'i bo'yida joylashgan eski o'rdasiga qaytdi. Gladishev
va Muravin 1741-yilning aprel oyida u yerdan Orskka qaytib keldilar.
Ulaming mazkur sayohati paytida to'plagan ma’lumotlari «Гладышев —
Муравин. Поездки из О рек ка в Хиву и обратно 1740-1741 годах
поручиком Гладышевым и геодизистом Муравиным, ИРГО. Вып.IV.
-С П б ., 1850. С.519—599* deb atalgan.
Gladishev va Muravin to'plagan m a’lumotlaming ahamiyati shun-
daki, ularda Orol dengizining sohillari, Xorazmning Xiva, Shohtemir,
Xo'jayli, Xonqa va Shovot shaharlari haqida, shuningdek, o'zbek, qozoq,
qoraqalpoq va turkman aholisi haqida ayrim m a’lum otlar keltirilgan.
Rossiya uchun Orol dengizining iqtisodiy va harbiy-strategik ahamiyati
katta edi. Shuning uchun ham Orol flotiliyasining boshlig'i kontr-admiral
A. I
Butakov (1816-1869) ga 1848-yili Orol dengizini o'iganish va uni
tavsiflash vazifasi yuklatildi.
A.I.Butakovning kuzatishlari uning «Kundaliklar*ida (to'Ia nomi
«Дневные записки плавания по Аральскому морю в 1848—1849 г.г.*,
подготовка к печати Э.К.Бетгера. -Т аш кен т, 1953) bayon etilgan.
ning yozishicha, «Orol dengizi tinch dengizlardan bo'lm ay, ayniqsa
s amol turgan paytida panoh topish qiyin*. «Uning G 'arbiy sohilini
ratga tushirishni Qumsuat qo'ltig'idan boshladik. Qum suatdan boshlab
O ro frfdCngiz c^ u4 urlasha boshlaganday tuyuldi...* Butakov o'shanda
engizini va uni bandargoh qurish mumkin bo'lgan yerlarini
107
qarichma-qarich o'lchab chiqdi. Um um an, kontr-admiral Butkovning
kuzatishlari, Rossiya hukumatiga kelajakda dengizda harbiy va savdo
floti
qurish mumkinligini ko'rsatdi. Bu reja podsho Rossiyasiga Sirdaryo va
Amudaryoda ham kemalarqatnovini yo'lga qo‘yishga va bu bilan Koshg ar
va Hindistonga suv yo'lini ochib berish imkonini berar edi.
Do'stlaringiz bilan baham: |