Asarining lisoniy xususiyatlari

1.1.  “Shaytanat” romani matnining fonetik va leksik  tahlili. 

Adabiy  asarning  abadiy  asar  darajasiga  kо‗tarila  bilishi  uning  lisoniy 

tarkibi va asar muallifining badiiy ifoda balog‗atiga bog‗liq ekanligi shubhasiz. 

Shunday  ekan,  har  qanday  adabiy  asarning  mohiyatini  xolis  baholamoq  uchun, 

eng avvalo, uning lisoniy tarkibining о‗ziga xosligi tahlil etilmog‗i lozim. 

                                                           

3

 Йỷлдошев М. Бадиий матн ва унинг лингвопоэтик таҳлили асослари. – Т. 2007. 42-b. 

---

9 

Badiiy  matnni  tahlil  qilish  jarayonida  fonetik  birliklarning  estetik 

xususiyatlariga  ham  alohida  e‘tiborni  qaratish  zarur.  She‘riy  matnda  nutq 

tovushlarining  estetik  imkoniyatlari  tez  va  qulay  idrok  etiladi.  Chunki  she‘rda 

о‗ziga  xos  jozibador  ohang  bо`ladi.  Bu  ohangdorlikka  tovushlarni  uslubiy 

qо‗llash natijasida erishiladi. She‘riyatda asosan, alliteratsiya (undoshlar takrori), 

 assonans  (unlilar  takrori),  geminatsiya  (undoshlarni  qavatlash)  kabi  fonetik 

usullardan  foydalaniladi.  Nasrda  unlilarni  chо‗zish,  undoshlarni  qavatlash, 

tovushlarni  takrorlash,  sо‗zlarni  notо‗g‗ri  talaffuz  qilish,  tovush  orttirish  yoki 

tovush  tushirish  kabi  fonetik  usullar  yordamida  ekspressivlik  ta‘minlanadi. 

Tovushlarni  uslubiy  qо‗llash  bilan  bog‗liq  qonuniyatlarni  yozuvda  «aynan» 

ifodalash  imkoniyati  cheklangan.  Biroq,  talaffuz  va  bayon  muvofiqligiga 

fonografik  vositalar  yordamida  erishish  mumkin.  Aflotun  va  Arastu  yashagan 

zamonlardayoq  sо‗zning  talaffuz  tarzi  va  uni  aynan  yozuvga  kо‗chirish 

muammosi  mutafakkirlar  e‘tiborini  о‗ziga  jalb  qilgan  edi.  Hatto  bu  notiqlik 

san‘ati bilan bog‗liq bо‗lmagan ravishda, sо‗zning, sо‗zdagi harflarning talaffuzi 

bilan  bog‗liq  ohanglar  garmoniyasi  buyuk  faylasuflarga  ilhom  manbai  bо‗lgan 

edi. Ular sо‗z tarkibiga singib о‗ziga xos ma‘no va ohang kasb etib ulgurmagan 

tovushlarga  ham  о‗zgacha  mazmun  berishga  intilishgan  edi.  Masalan,  «r»  – 

tezlikning,  shiddatning  ramzi,  «l»  -  viqorning,  silliqlikning,  yaltiroqlikning 

ifodachisi, «i» - torning, «a» - kattaning, «e» - abadiyatning belgisi sifatida talqin 

qilingan.  Keyinroq  tovushlar  tabiati  bilan  shug‗ullanuvchi  mutaxassislar  «u», 

«d», «r»- tovushlari dahshatni yodga solishi, «i» -xursandchilikning, «m», «n», 

«l»- tovushlari nazokatning sirli ramzlari ekanligi haqidagi mulohazalarini bayon 

qilishgan.  

  

Badiiy asarlarda ruhiy holatni yozuvda ifodalash о‗ziga xos murakkablikni 

yuzaga  chiqaradi.  Yozuvchi  Tohir  Malik  ham  qahramonlar  ruhiyatidagi  ichki 

hayajon,  xursand  bо‗lish,  xafa  bо‗lish,  rozilik,  taajjub,  yalinish,  hayratlanish, 

kinoya,  piching,  kesatiq,  olqish,  sо‗roq,  ta‘kid,  qoniqmaslik,  norizolik,  tilak-

istak,  qо‗llab-quvvatlash  kabi  holatlarni  aynan  berishda  unli  yoki  undoshlarni 

birdan ortiq yozish usuli – fonografik vositalardan foydalangan. 

---

10 

1. Unlilarni birdan ortiq yozish. Bunda unlini chо‗zib talaffuz qilinganligi 

tushuniladi.  Unlini  chо‗zib  talaffuz  qilish  orqali  qahramonning  voqelikka 

munosabati  oydinlashtiriladi.  Ilmiy  adabiyotlarda  mazkur  usul  orqali  belgining 

meyordan  kuchsiz  yoki  ortiq  ekanligini  ifodalashda  foydalanilishi  ta‘kidlanadi: 

―Shiri-in gaplashib o‘tiringlar. …Shu bolamning bolasini bi-ir o‘pib, keyin  

o‘lsam,  armonsiz  ketardim.‖  (I  kitob,  114-b.);  ―Yo‘-o‘q…  so‘ysam  ham