Microsoft Word 127b2635c69e0ccce220d54f0a4d206a612d9bae85273c7ad237f9e445cb2da1

Budjet taqchilligining vujudga kelishidagi eng umumiy sabablari 

iqtisodiyotni rivojlantirish uchun yirik davlat kapital qo’yilmalarini amalga 

oshirishning zarurligi 

 

ichki real imkoniyatni yetarli darajada inobatga olmagan holda boshqa 

mamlakatlarga yordam berilishi 

 

harbiy xarajatlar darajasining nisbatan kattaligi 

favqulotda hodisalarning mavjudligi 

iqtisodiyotdagi krizisli holatlar, uning yemirilishi; moliya kredit aloqalarining 

yetarli darajada samarali emasligi; hukumatning mamlakatdagi moliyaviy holat 

ustidan yetarli darajada nazorat qilolmasligi 

 

ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligining nisbatan past darajadaligi; tashqi 

iqtisodiy aloqalarning nisbatan kamligi  

 

budjet xarajatlarining tarkibiy tuzilishi (strukturasi) oqilona emasligi; mamlakat 

miqyosida mavjud bo’lmagan mablag’lar hisobidan yashashga intilish; yirik 

davlat investitsiyalarini amalga oshirish amaliyotining mavjudligi 

davlatga iqtisodiyot va ijtimoiy sohani rivojlantirishni rag’batlantiruvchi sifatida 

foydalanish imkonini bermaydigan va boshqalar etarli darajada samarali 

bo’lmagan budjet mexanizmining mavjudligi 

 

---

792 

 

Davomiyligiga  ko‘ra  byudjet  taqchilligi  surunkali  va  vaqtinchalik  bo‘lishi 

mumkin.  Surunkali  byudjet  taqchilligi  yildan  yilga  uzoq  davr  mobaynida  yuzaga 

keladi  va  “qiyin  davolanadigan”  hisoblanadi.  Uning  paydo  bo‘lishining  asosiy 

sabablari  bo‘lib  iqtisodiy  krizisning  uzoq  muddatli  sikli,  uzoq  davom  etadigan 

urushlar, favqulotda hodisalar, tinch davrda harbiy sohaga haddan ziyod xarajatlar 

va  boshqa  shu  kabi  sabablar  bo‘lishi  mumkin.  Surunkali  byudjet  taqchilligidan 

farqli  o‘laroq  vaqtinchalik  taqchillik  unchalik  xavfli  va  bartaraf  etish  juda  ham 

mushkul hisoblanmaydi. Uning davomiyligi bir necha oyga teng bo‘lishi mumkin. 

Uning  asosida  qoidaga  ko‘ra  iqtisodiyotdagi  chuqur  bo‘lmagan  krizis  hodisalari 

yotadi,  balki  bir  qator  ob’ektiv  (tabiiy  ofatlar  va  boshqalar)  va  sub’ektiv 

(rejalashtirish  va  prognoz  qilishdagi  xatolar,  jaxonda  tovar  va  fond  bozorlaridagi 

narxlarning tebranishi va boshqalar) sabablar hisoblanadi. 

Byudjet taqchilligini yana bir qator kriteriyalar bo‘yicha turlarga bo‘lishimiz 

mumkin.  Vujudga  kelish  xarakteriga  qarab  byudjet  taqchilligini  tasodifiy  va 

haqiqiy  bo‘lishi  mukin.  Tasodifiy  (kassaviy)  byudjet  taqchilligi  daromadlarni 

tushishi  va  xarajatlarni  amalga  oshirilishidagi  vaqtinchalik  uzilishlarida  paydo 

bo‘ladi. Tasodifiy byudjet taqchilligi asosan mahalliy byudjetlarga xos, chunki ular 

ko‘pincha yagona moliyalashtirish manbasiga bo‘g’liq bo‘ladilar. Haqiqiy  byudjet 

taqchilligi  byudjet  daromadlarining  o‘sishi  byudjet  xarajatlari  o‘sishidan  ortda 

qolishi  sababli  vujudga  keladi.  Shunday  qilib  byudjet  taqchilligi  –  bu  tasodifiy 

hodisa emas, u iqtisodiyotni rivojlanishida qator faktorlar orqali siklli jarayonlarda 

vujudga keladi.  

Byudjet  barqaroqligini  ta’minlash  va  byudjet  taqchilligiga  yo‘l 

qo‘ymaslikning  asosiy  yo‘nalishlaridan  biri  bu  byudjetni  to‘g’ri  rejalashtirish 

hisoblanadi. Byudjet barqaroqligiga erishish uchun byudjetni rejalashtirishda qator 

usullar qo‘llaniladi: 

1. Byudet xarajatlarini limitlash, aniqrog’i har bir byudjet muassasasi uchun 

har bir xarajat turi bo‘yicha chegara miqdorini belgilash; 

---

793