|
Byudjet jarayoni – byudjet tizimi byudjetlarini shakllantirish,
tuzish, ko’rib chiqish, qabul qilish, tasdiqlash va ijro etish, ularning
ijrosi ustidan nazorat qilish, byudjet tizimi byudjetlarining ijrosi
to’g’risidagi hisobotlarni tayyorlash va tasdiqlash, shuningdek ular
o’rtasidagi o’zaro munosabatlar jarayonidir.
39
tasdiqlashga to’g’ri keladi. Jahon amaliyotida alohida faoliyat turi sifatida
tashkil etiladigan byudjet jarayoni bosqichlarga yo’naltirilgan. Byudjet jarayoni
to’rt bosqichdan iborat: 1) tayyorlash va taqdim etish 2) tasdiqlash 3) ijro 4)
audit va baholash.
Frantsiyada moliya yili kalendar yiliga mos bulib, u boshqa rivojlangan
mamlakatlardan markazlashish darajasining yuqoriligi bilan ajralib turadi.
Markaziy byudjet (umumiy byudjet, turli davlat tashkilotlari qo’shma byudjetai
va xazinachilikning maxsus hisobvaraqlari kabilarni o’z ichiga oluvchi davlat
byudjeti) butun moliya tizimining 80 foizga yaqin daromad va xarajatlarini o’z
ichiga oladi
1
.
1-rasm. Byudjet jarayoni tamoyillari
Byudjet jarayonini tashkil qilishda quyidagi tamoyillarga rioya qilinadi (1-
rasm):
1
The Federal Budget Process: A Description of the Federal and Congressional Budget Processes,
including Timelines // TheCapitol.Net, Inc., 2009.- 396 pages
40
yagonalik – yagona huquqiy baza, yagona byudjet tasnifi, O’zbekiston
Respublikasi davlat byudjeti va hududlar byudjetlarini tuzishda statistik axborot
tuzish uchun zarur bo’lgan byudjet xujjatlari shaklining yagonaligi;
har bir qonun chiqaruvchi va ijroiya xokimiyati organi byudjet
jarayonining mustaqilligi - o’z daromad manbalari va ulardan foydalanish
yo’nalishlarini belgilash huquqi bilan ta’minlanadi;
balans usuli – jami byudjetlarning daromadlari va xarajatlari o’rtasida,
shuningdek, moddiy va moliyaviy ko’rsatkichlar o’rtasida to’g’ri nisbatlarni
belgilashni nazarda tutadi.
2-rasm. Byudjet jarayoni bosqichlari
Byudjet jarayoni ishtirokchilari — davlat hokimiyati va boshqaruvi
organlari, davlat moliyaviy nazorat organlari, byudjet tashkilotlari va byudjet
mablag’lari oluvchilardir.
Byudjet jarayonining davomiyligi yuqoridagi to’rt bosqichning
barchasidan iborat bo’lib, uch yilga yaqin davom etadi. Buning bir yilga
yaqini byudjet loyihasini ishlab chiqish, uni muhokama qilish (ko’rib chiqish)
va tasdiqlash (qabul qilish)ga, bir kalendar yili (1 yanvardan 31 dekabrgacha)
41
byudjetni ijro etishga (byudjet davri) va sakkiz oyga yaqini byudjetning ijrosi
to’g’risidagi hisobotni tayyorlashga va uni tasdiqlashga to’g’ri keladi.
Byudjet jarayonining oldiga quyidagi muhim vazifalar qo’yiladi:
- iqtisodiy va moliyaviy taraqqiyotga erishish maqsadida barcha
moddiy va moliyaviy rezervlarni maksimal qidirib topish;
- soliqlar va boshqa to’lovlar bo’yicha, shuningdek ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishning prognozlari va maqsadli dasturlariga muvofiq byudjet
daromadlari
va
ularning
umumiy
hajmini
aniqlash;
3-rasm. Byudjet jarayonining vazifalari
-
maqsadga mo’ljallanganligi bo’yicha,
shuningdek
byudjetda
ko’zda tutilgan umumdavlat ahamiyatiga ega bo’lgan barcha tadbirlarni
uzluksiz moliyalashtirish ehtiyojini inobatga olgan holda byudjet xarajatlari va
ularning umumiy hajmini belgilash (o’rnatish);
- iqtisodiyotdagi inflyatsion tendentsiyalar va pul-krediti tanazzulini
bartaraf etishga, milliy pul birligining barqarorligini ta’minlashga
42
yo’naltirilgan moliyaviy barqarorlashtirishning umumiy dasturini byudjet
bilan muvofiqlashtirish;
- iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq bo’lgan manbalar hisobidan
byudjet taqchilligiga barham berish yoki uni qisqartirish;
- hududlar, xo’jalik sohalari va byudjet tizimi byudjetlari
o’rtasida davlat daromadlarining manbalarini qayta taqsimlash yo’li bilan turli
darajadagi byudjetlarni balanslashtirishmaqsadida byudjetli tartibga solishni
amalga oshirish;
- zamonaviy axborot tizimi texnologiyalaridan keng foydalanish
asosida va moliyaviy hisob-kitoblarning avtomatlashtirilgan tizimi orqali
byudjetlarni tuzish va ijro etish jarayonlarini avtomatlashtirish va
boshqalar.
Byudjet jarayonini tashkil etishning ishtirokchilari mavjud bo’lib ular
davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, davlat moliyaviy nazorat organlari,
byudjet tashkilotlari va byudjet mablag’lari oluvchilardan iborat.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
