Q u sm o n o V, U. J o ‘rayev, N. N o r q u L o V о ‘zbekiston tarixi

D avlat  boshligH  —
  xon  hokimiyati  vakolati  nasldan  naslga 
olgan.  Muhammad  Rahimxon  I  o‘z  hukmdorligi  davrida  davlat 
boshqaruvi tizimida  islohot  olkazgan.  Unga  ko‘ra  xon huzurida 
yuqori  m a’muriy  organ  —  Oliy  Kengash  ta ’sis  etilgan.  Oliy
92

---

Kengash  davlatning  qonun  chiqaruvchi,  ijro  etuvchi  va  sud 
hokimiyati  vazifasini  bajargan.  Oliy  Kengashga  xonning  o‘zi 
rahbarlik qilgan.  Oliy Kengash ishida xonning yaqin qarindoshlari, 
m ehtar,  qo‘shbegi,  devonbegi,  naqib,  shayxulislom,  bosh  qozi, 
inoq,  otaliq va biylar qatnashganlar.  Oliy Kengash majlisi haftada 
bir marta  o‘tkazilgan va unda  davlatning ichki va tashqi siyosatiga 
oid  eng  m uhim   masalalar  muhokam a  etilgan.
Ayni paytda, xonlik hayotiga oid kundalik masalalami hal etish 
uchun Kichik Kengash ham ta’sis etilgan. Bu kengash ishida xondan 
tashqari  mehtar,  qo‘shbegi,  devonbegi,  naqib  va  shayxulislom 
qatnashganlar.
Xonlikda mehtar bosh vazir hisoblangan. U xon safarga chiqqan 
paytlarda  xonlikni  idora  qilgan.  Mehtar  va  qo‘shbegi  mamlakat 
miqyosida soliqlar yig‘ilishiga javobgar bo‘lganlar.
Xonlikda  3  ta  devon  (vazirlik)  ham faoliyat  ko‘rsatgan.  Bular 
xo‘jalik,  ijtimoiy-siyosiy  va  harbiy  ishlar  bilan  shug‘ullanuvchi 
devonlar  edi.  Ularning  faoliyatiga  devonbegi  rahbarlik  qilgan. 
Xonlikning qo‘shiniga yasovulboshi qo‘mondonlik qilgan.
Xonlik  tarkibidagi  qozoq  va  qoraqalpoqlar  esa  o‘zlarining 
biylari,  turkmanlar  esa  ularning  vakili  tomonidan  boshqarilgan. 
Ularning  lavozimlari  nasldan  naslga  meros  bo‘lib  o ‘tsa-da, 
nomzodini  xon  tasdiqlashi  shart  bo‘lgan.
Xonlikning  asosiy  boyligi  yer  hisob- 
er  ega lgi 
lanardi.  Bu  yerlar  sug‘oriladigan  (axya)
va  sug‘orilmaydigan  (adra)  yerlardan  iborat  edi.  Egalik  shakliga 
ko‘ra,  Xiva  xonligining  yerlari  ham  uchga  bo‘lingan:
1.  Davlat yerlari  (podshohi).  2.  Xususiy mulk  (xususiy yerlar).
3.  Vaqf yerlari.
Xon  va  uning  qarindoshlari,  oliy  martabali  boshqa  turli 
amaldorlar,  ruhoniylar,  savdo-sotiq  tabaqalari  barcha  yerlarning 
deyarli yarmiga  egalik qilishgan.  Amaldorlaming yerlari 2—3  ming 
tanobni  tashkil  etgan.  Xon  va  uning  qarindoshlari  undan  ham 
katta  hajmdagi  yer  maydonlariga  egalik  qilishgan.  Qolgan  yerlar 
davlat  ixtiyoriga  olingan  (vaqf  yerlaridan  tashqari).  Davlat  yer- 
larida  va  xususiy  mulk  yerlarida  ijarachi  dehqonlar  mehnat  qil- 
ganlar.
Davlat  yerini  ijaraga  oluvchilar