Ijtimoiy psixologiya

Shaxslararo  munosabatlarda  stigma  va  diskriminatsiyaning 
namoyon  bo‘lishi
Diskriminatsiya  va  stigma  har  bir jamiyatda,  har  bir  guruhda 
mavjud  bo‘lib,  shaxsning  me’yorl  hayot  kechirishi,  uni  ushbu ja ­
miyatda  o‘z  o‘rnini  topishi,  mavqega  ega  bo‘lishiga  bevosita  o‘z 
ta’sirini  ko‘rsatadi.  Ayrim  hollarda  esa  inson  huquqlari  buzilishi- 
ga  va  eng  yomoni  uning  himoyalanmay  qolishiga  olib  keladi. 
Aksariyat  hollarda  bunday  cheklovlarga  ijtimoiy  zaif  guruh  va-

---

killari  (ayollar,  homiladorlar)  yoki  xavfli  guruhga  mansub  shaxs- 
lar  (giyohvandJar,  OIV  bilan  kasallanganlar,  sil  kasalligi  borlar), 
shuningdek,  yoshlarga  nisbatan  munosabatlardagi  tafovutlarda 
kuzatilishi  mumkin.
Shaxslaro  munosabatlar  tizimida  uchraydigan  shaxsga  tegishli 
yana  bir  xulq-atvor  turi  stigmalash  holatidir.  Bu  atama  qadimgi 
yunon  tilidan olingan  boiib,  stigma  — «belgi»,  «dog1»  ma’nolarini 
ifodalaydi.
«Men»  —  konsepsiyaning  inson  xulq-atvoriga  ta’siri  borasi- 
da  tadqiqot  olib  borgan  Djenifer  Kroker  va  Brenda  Mayorlar 
o‘tkazgan  ko‘p  yillik  tadqiqotlar  shuni  ko‘rsatdiki,  badanida  turli 
chandiqlar,  teri  patologiyalari,  ko‘zga  tashlanadigan  badbashara- 
liklar  va  shu  kabi  stigmalarga  ega  boigan  kishilarning  jamiyat- 
dagi  xulqi  o‘ziga  xos  bo iar  ekan.  Ulardagi jismoniy  kamchiliklar 
boshqa  insonlarning rahmini  keltirishi yoki  ularda qo‘rquv hissini 
keltirib  chiqarishi  mumkin  boiib,  bunday  odamlar  o‘z  kamchi- 
liklarini  ataylab  hammaga  ko‘z-ko‘z  qilishlari  mumkin  ekan.  Bu 
bilan  ular  o‘z  kamchiliklari  orqali  o‘z  «Men»ini  namoyon  etish- 
ga  urinadilar,  chunki  stigmali  insonlarning  «Men»  konsepsiyasi 
markazida  aynan  o‘z  stigmasini  anglash  turadi.
Yana  bir  narsaga  e'tiboringizni  qaratamiz,  stigmalangan  o‘z- 
o‘zini  anglash  faqatgina qandaydir tashqi  kamchilikka ega  inson- 
larda  emas,  balki  umuman  nimasi  bilandir  boshqalardan  ajralib 
turuvchi  insonlarda  ham  shakllanishi  mumkin.  Albert  Megrab- 
yanning  fikricha,  aholisining  ko‘pchiligini  oq  tanlilar  tashkil 
qiladigan  AQSHda  qora  tanlilarda  stigmalangan  o‘zini  anglash 
shakllanib  qolar  ekan.  Chunki  ko‘pchilikni  tashkil  qiluvchi  oq 
tanlilar  ularga  o‘z  salbiy  fikrlarini  noverbal  kommunikatsiya  ka- 
nallari  orqali  yetkazib  turadilar.  Shu  yoi  bilan  milliy  yoki  irqiy 
jihatdan  kamchilikni  tashkil  qiluvchi  insonlarda  yoshligidanoq 
stigmalangan  o‘z-o‘zini  anglash  shakllanadi.
Bundan  tashqari  shaxs  xususiyatlarida  kamchiligi  boigan 
insonlarda  ham  stigmali  o‘zini  anglash  shakllanishi  mumkin, 
o‘zida  biror-bir  ustunlikni  ko‘rmagandan  keyin  ular  o‘z  ruhiy

---

kamchiliklarini ro‘kach qilib,  shu bilan faxrlanib yurishi  mumkin 
(Payns  E.,  Maslach  K.,  2000).  Albatta  inson  xulq-atvorini  faqat- 
gina  «Men»  konsepsiyaning  tarkibi  emas,  balki,  o‘z-o‘zini  ang- 
lashning  u  yoki  bu  funksiyasi  rivojlanganligi  ham  determinatsi- 
yalaydi.  Biroq  bizga  omma  psixologiyasi  bo‘limidan  shu  narsa 
ma’lumki,  inson  xatti-harakatining juda  kam  qismi  ongli  bo‘lib, 
katta  qismi  anglanmagan  mayllar  bilan  shartlashadi.  Shu  sababli 
ongsizlikka  singib  ketgan  stigmalar  xohlaymizmi-yo^mi,  bizni 
boshqarishi  mumkin.  Albatta  bu  qarash  hozirda  ko‘p  munozara- 
larga  sabab  bo‘layotgan  bo‘lsa-da,  ma’lum  bir  toifadagi  insonlar 
uchun  o‘rinlidir.