urg‘usimon puflama sozlardan iborat harbiy ansambL
12
|im/ollarning qirilib ketishi xavfi tug‘Uganda tangri Ahura Mazda
hIlOh Jamshidga oltin burg'u hadya qiladi. Shoh burg'uga puflan-
Hiimla yer yorilib, inson va hayvonlar oltin burg'u sadolari ostida
Intnshid qurgan yer ostidagi shahar - varlarga kiradilar. Hozirgi
1
11
ixoro Navoiy viloyatlari hududlarida Varaxsha, Varzonze, Varo-
/1111
nomi bilan ataluvchi manzilgohlar borligi ham ushbu hudud-
liir insoniyat beshigi, yuksak madaniyat va ma’naviyat o‘chog‘i
ho'lganligini yana bir karra isbotlaydi.
Burg*n puflayotgan malika tasviri. Varaxsha.
Saroy marosimlarini yuqori sifatda, ko‘tarinkilikkayfiyatida tash-
kil etish jarayonida ham musiqa san’atining alohida xususiyatlari
ko‘zga tashlangan. Saroy musiqa san’atining alohida xususiyatlari
ko‘zga tashlangan. Saroy musiqa amaliyoti shoh xizmatlaridagi fala-
kiyotshunoslar tomonidan qat’iy belgilangan qoidalarga amal qilin-
gan holda o‘tkazilgan. Shundan kelib chiqib, haftaning har bir kuni
ma’lum bir mashg‘ulotlarni bajarishga ajtatilgan. Masalan: shanba
13
ivuni nuKmdorlar ko'pchilik hollarda majlislar chaqirib, tegishli I
ishlami mas’ul kishilarga bajarishni tayinlasa, yakshanba kuni mam-
lakat ichki muammolarini hat qilish haqida bosh qotirib, qonunchilik
masalalari bilan shug‘ullangan. Dushanba kuni ovga chiqib, seshan-
bada chavandozlik, kurash va har xil harbiy o‘yinlar bilan mashg'ul
bo'lganlar. Chorshanba kuni mamlakatning tashqi ishlariga ajratilib,
qo‘shni va uzoq davlatlar elchilari qabul qilingan. Nomalar, mak-
tublarga javob xatlari bitilgan.
Mamlakat boshqaruv apparati xodimlari, viloyat va shaharlar
hokimlari, oqsoqollar, qabila, turli xalq va millat vakillari, urug‘
îoshliqlari chorshanba kuni qabul qilinib, davlat ahamiyatiga molik
nuhim masalalar hal qilingan. Shuningdek, qurilish masalalari muho-
ama qilinib, shahar, qo‘rg‘on, mudofaa istehkomlari, karvonsaroy-
ir. sihatgohlar, ko'priklar, hammom, maktab hamda ibodatxonalar
urilishi bo'yicha fikrlar, takliflar o‘rganilgan. Tegishli ko'rsatmalar
îrilib, qarorlar qabul qilingan. Juma hafta kunlarining “ko‘rki”,
lezagi” hisoblanib harcha ishlardan bo‘shagan hukmdorlar turli xil
yofatlar, tantanalar uyushtirganlar. Hukmdor va atrofidagilaming
i’naviy ozuqa olishi, vaqtxushlik qilishlari maqsadida musiqachi-
, ko‘zboylovchilar hamda boshqa san’at turlari vakillari taklif
inib, ko‘ngilochar chiqishlar qilishgan.
Shuningdek, ilm ahli, tarix, falsafa, falakiyotshunoslik, musiqa
biyot, notiqlik, stilistika, mantiq, matematika, tibbiyot kabi
lar bo'yicha zamonasining yetakchi fuzaloyu olimlari bilan
batlar va munozara kechalari o‘tkazilgan. Musiqa san’atiga
lida o‘rin ajratilib, dunyoviy “farxangiston” va diniy “dabiris-
maktablari vakillari chang, vin, barbât, tanbur hamda puflama
g‘u asboblarini erkin tarzda chalib, diniy hamda qahramonlik
'ularida qo'shiqlar kuylangan. Saroy musiqasi mazmunida
don Ofarid”, “Oina Jamshed”, “Xurushi Mug‘on” kabi diniy-
simiy qo'shiqlar, tirik tabiatni inson bilan uyg‘unlikda his
iga intilish natijasida yuzaga kelgan “Bog‘i Shirin”, “Romi-
>n”, “Mushkuya” kabi lirik qo‘shiqlar qahramonlik mavzu-
1
“Surudi pahlavon”, “Surudi mazandaron”, “Xurosoni” kabi
qlar o‘z aksini topgan.
Ikki daryo oralig‘ida yashaydigan xalqlar qo‘shiqlari mazmuni-
tlii, litbiaida hodisalari hamda mavsumiy o‘z-garishlarga munosabat
Unida “Oroishi Xurshed” (“Quyosh jamoli”), “Farruhro‘z” (“Go‘zal
I-, mi'4), “Sabzai bahor” (“Bahor ko‘klami”), “Guljam” kabi qo‘shiqlar
Ijio otilgan. Qadimgi bayramlar ham turli musiqiy janrlar va shak-
II
iii
uing paydo bo‘lishida rol o‘ynagan.
A hura Mazda tomonidan dunyoni yaratish boshlangan dastlabki
K
iiii
hamda afsonaviy shoh Jamshidning taxtga o‘tirish kunlari zar-
ilusliliylartomonidan Navro‘zbayramining nishonlanishidao‘zaksi-
ui topadi. Navro‘z bayrami bilan “Nozi navro‘z”, “Navro‘zi buzurg”,
"Navro‘zi Qayqubod”, “Navro‘zi Haro” kabi qo‘shiqlar sirasiga ki-
i ndi. Islomgacha davrda ajdodlarimiz musiqa madaniyatining rivoj-
lunishi va taraqqiyoti sosoniylar hukmronligi davri (22-65-yillar)da
yuksak pog‘ona va cho‘qqilarga ko‘tarildi.
Bu davrda ko‘plab tarixiy-badiiy, falsañy, didaktik hamda musiqaga
o id asarlar yozilgan. Ular jumlasiga: “Xusrav Kavatan o‘rizak” (“Xus-
rav Kavatan va uning mahrami”), “Traniknoma” (“Qo‘shiqlar kitobi”),
“Ayni Xvarsandix” (“San’atning nazariy va amaliy qoidalari”) kabi be-
baho asarlami kiritish mumkin. Musiqiy taraqqiyotning cho‘qqisi sifa-
tida qo‘shiqchi, sozanda, bastakor hamda yirik musiqa nazariyotchisi,
sosoniylar davlati hududlarida yashovchi xalqlar tomonidan yaratil-
gan musiqa merosini umumlaShtirib, maium tizimga solgan Borbad
(585-638-y.) ijodini misol qilib keltirish mumkin. Borbadning ijodiy
merosi mana bir yarim ming yildan beri musiqashunoslar avlodi ta-
fakkurining shakllanishiga ta’sir ko‘rsatib, hayratlanitirib kelayotgani
sir emas. Ayniqsa, “Xusrav Sarvod’, “Srot-I Xusrav”, “Xusravoni-at”
kabi musiqiy asarlari keyingi davr musiqa madaniyatining rivoji uchun
poydevor vazifasini bajardi. Borbad qadimgi kosmologik hamda as-
trologik tasawurlami o‘z mazmunida jo qilgan mavjudot musiqa mate-
riallarini tizimga solib, hafta, oy va yil kunlari uchun davriy yangilanib
turadigan maxsus qo‘shiqlar taqvimini yaratdi. Bu taqvim yettita “Shoh
qo‘shiqlari” hamda 30 va 360 ta qo‘shiqlar guruhlarini o‘z ichiga oigan.
VII asrga kelib arablaming Markaziy Osiyoga qilgan harbiy yurishlari
ta’sirida ulkan hududlarning bosib olinishi hamda ushbu hududlarda
islom dinining yoyilishi natijasida xalqimizning islomgacha davri mu
siqa san’ati bosqichi nihoyasiga yetdi.
15
Mazmun va mohiyat jihatidan tamomila yo‘g‘rilgan islom musli|ii
madaniyati bosqichi shakllana boshlandi. Masalan, Rustam va unln||
janglari, malika Taxminaga bo‘Igan muhabbati, tanimagan otnan
qo‘lida qatl qilingan o‘g‘li Suhrobning o‘limi to‘g‘risida hikoya qi luv*l
chi qo‘shiqlar mustaqil marosim tomoshalariga aylanib ketgan. Ko*
yinchalik bu qo'shiqlar tojik xalqining ajoyib eposi - «Shohnoma»|lil
o‘z aksini topdi. Rustam, Siyovush va boshqa bahodirlar to‘g‘risi(lii
afsonalar sikli yaratildi. Xudolarga sig‘inish bilan bog'liq boMgun
turli xil marosimlarda ham qo'shiq aytilgan. Bu haqda “Avesto"ilu
bayon qilingan. “Avesto” gimnlari (yashtlar)ning o‘zi rechitativ tar-
zida ijro etilgan. Gimnlar xor boiib aytish mumkin bo'lgan band va
takrorlanuvchi naqoratli yarim nasriy, yarim vaznli rivoyatlardan ibo-
rat bo'lgan. Xudolarga sig'inish bilan bog'liq bo'lgan marosimlarda
muqaddas olov atrofida qo‘shiq aytilgan, raqs tushilgan. Xalqning
bayram marosimlari, masalan: bahorda kun va tunning baravar-
lashuvi -Navro'z keng tarqalgan edi. O'rtaasryozuvchilarimusiqa-
ning mehnat marosimlaridagi roli, insonning musiqani olam tuzilishi
bilan, tabiatdagi oTish va tirilish haqidagi miflar bilan bog'lashga
3
o‘lgan intilishlarini ham ko‘rsatib o'tganlar. 0 ‘rta Osiyoning yirik
lavlatlari hududida vujudga kelgan zo‘ravonlikning mustahkamlani-
hi ularni atrofdagi davlatlar bilan yanada yaqinlashtirdi.
Markaziy Osiyo (eramizdan oldingi IV asrdan eramizning III asri-
icha) Aleksandr Makedonskiy davlati tarkibiga, keyinchalik esa
rek-Baqtriya podsholigi tarkibiga kirgan edi. Markaziy Osiyo tari-
da antik deb nomlangan bu davr madaniyatda aks ettirilgan. Grek
isiqa asboblarining tasviri saqlanib qolgan. Masalan, Ayritom fri-
la qo‘sh avlosni uchratish mumkin.
Qadimgi Markaziy Osiyodagi antik madaniyatning ko‘pgina mu-
i asboblarida (nay, ud, doira) sof mahalliy xususiyatlar mavjudli-
1 ko'rsatib berdilar. Mahalliy an’analaming yunon, hind va boshqa
malar bilan chatishib ketishi sozlarda ham aks etgani o‘sha davr
aniyatining o‘ziga xos xarakterda bo'lganini nazarda tutadi. Gar-
Gretsiyaning Markaziy Osiyo musiqa madaniyatiga ta’sirini o‘rta
igi o'rta osiyolik olimlaming musiqaga oid risolalarida uchratish
kin bo‘lsa ham, vaqtlar o'tishi bilan bu ta’sir yo'qola bordi.
PMfc (»HmIhiIIv linvkitllnroshlik Markaziy Osiyo antik madani-
M
\ | j } ) j hisoblanadi. Afrosiyob (qadimgi Samar-
titflH H ilM M 0 * 9 » I
m
I
iiii
lopilgan ko‘pginahaykalchalardaaksariyat
i) f|««||*i, I m liiy iii| ¿ iii)
NO/andalar tasvirlangan. Ko‘plab topilgan
«I* l«*«!.«« mu .o|.tiiin;' iug‘dlar va ulaming poytaxti boigan Sa-
HHl
iiIIiImu! iiluimiyati lo‘g‘risida guvohlik beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |