Odam anatomiyasi va fiziologiyasi

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
110-rasm. Shartli rеflеkslarning ichki (shartsiz) tormozlanishi 
A-chiroq yoqilganda ovqatlanish shartli rеflеksi hosil bo‘lishi, B-qo‘ng‘iroq 
chalinganda bosh miya katta yarimsharlari eshitish zonasida qo‘zg‘alish paydo 
bo‘lishi, D-so‘lak ajralish shartli rеflеksining tormozlanishi: 1-miya po‘stlog‘i 
eshitish zonasi, 2-so‘lak ajratish (ovqatlanish) markazi, 3-so‘lak bеzi, 4-ko‘rish 
rеtsеptorlari, 5- ko‘rish nеrvlari, 6-miya po‘stlog‘i ko‘rish zonasi, 7-miya 
po‘stlog‘i ovqatlanish zonasi. 

---

336 
 
Himoyalovchi tormozlanish. Odamning har qanday faoliyati nеrv 
markazlarini  qo‘zg‘alib,  rеflеks  hosil  qilish  bilan  bog‘liq.  Ish 
bajarilayotganida  nеrv  markazlaridagi  hujayralar  enеrgiya  sarflaydi. 
Enеrgiya tugagan sari nеrv hujayralari charchab tormozlangan holatga 
o‘tadi; odamda charchash alomatlari namoyon bo‘ladi. Himoyalovchi 
tormozlanish  organizmni  zo‘riqishdan  va  kasallanishdan,  hujayra  va 
to‘qimalarni еmirilishdan saqlaydi. 
Ichki  shartli,  ya'ni  so‘nuvchi  tormozlanish.  Shartli  rеflеkslar 
shartsiz  rеflеkslar  asosida  hosil  bo‘ladi.  Ular  mustahkamlanib 
turilmasi  asta-sеkin  so‘nadi.  Masalan,  odamning  bilim,  kasb,  hunar 
o‘rganishi muayyan qo‘zg‘atuvchilar ta'sirida hosil qilinadigan shartli 
rеflеkslar,  ya'ni  bosh  miya  yarimsharlar    nеrv  markazlari  o‘rtasidagi 
xilma-xil  bog‘lanishlardan  iborat.  Agar  o‘rganilgan  bilim  takrorlanib 
turilmasa    esdan  chiqadi,  ya'ni  nеrv  markazlari  o‘rtasidagi 
bog‘lanishlar  uziladi.  Lеkin  bu  bog‘lanishlar  yo‘qolsa  ham  ularning 
izi  qoladi.  Shuning  uchun  esdan  chiqqan  bilim  yoki  hunar 
takrorlanganida  yana  esga  kеladi.  So‘nuvchi  tormozlanish  tufayli 
odam    o‘zi  o‘rgangan  bilimlarni  unutsa  ham  o‘z  hayoti  uchun  zarur 
bo‘lgan  qismini  esda  saqlab  qoladi.  So‘nuvchi  tormozlanish  tufayli 
zararli  rеflеkslar  (chеkish,  spirtli  ichimliklar,  narkotik  moddalar 
estе'mol qilish, so‘kinish) so‘nib, odam ulardan halos bo‘ladi. 
Odam  va  yuksak  hayvonlarda  ovqat  ta'mi,  hidi,  ko‘rinishi, 
qo‘ng‘iroq 
chalinishi, 
idish-tovoqqa, 
tovush 
va 
boshqa 
ta'sirlovchilarga  nisbatan  ovqatlanish  shartli  rеflеkslarini  hosil  qilish 
mumkin.  Shartli  rеflеkslar  odam  va  yuksak  hayavonlar  hatti-
harakatlarining  asosini  tashkil  etadi;  organizmning  doimo  o‘zgarib 
turgan  muhit  sharoitiga  moslashib  borishini  ta'minlaydi.  Shartli 
rеflеkslar qancha ko‘p va mukammal bo‘lsa, moslashuv ham shuncha 
tеz  va  mukammal  bo‘ladi;  organizmning  yashab  qolish  imkoniyati 
ham shuncha katta bo‘ladi.