|
bilmilh حﻠﻣﻠاﺒ - tuzli, bilomilh ﺢﻟﻣاﻟﺒ - tuzsiz. Bunda bi- o zbekcha -li, lo-
o zbekcha –siz qo shimchalari muqobilidir. “Bilo-” qo shimchasi arab tili
tabiatiga ko ra hosil bo lib, “-siz” qo shimchasiga to g‘ri keladi.
Ko makchi antonimlarga taht ﺖﺣﺘ (ost), favq ﻖﻮﻔ (ust) kabilar misol
bo ladi. Tarixan fe’ldan hosil bo lgan taht, favq ko makchilari Ogahiy tilida,
eski o zbek tilidagi kabi aksar hollarda arabiy va forsiy izofali birikmalar
tarkibida uchraydi.
Ma’lumki, antonimiya hodisasi hamma so zga ham xos emas. Bu uning
anglatgan ma’nosi, ifodalagan tushunchasiga bog‘liqdir. Shu bilan birga mazmun
va ifodalanayotgan tushuncha xususiyati bilan bog‘liq ravishda bir so z bir necha
antonimlarga ega bo ladi. Bu holni Ogahiy tilidagi arabizmlarda ham ko ramiz.
Masalan, oqil ﻞﻘاﻋ so zi aqlli, dono ma’nosida qo llanganda johil ﻞھاﺠ - bilimsiz,
nodon so zi bilan; esli-hushli, aqli joyida bo lgan odam ma’nosida safih ﮫﯿﻔﺴ -
telba, devona so zi bilan antonim bo ladi.
Demak, sinonimlarda kuzatilganidek, ya’ni bir so zning birdan ortiq
sinonimik qatorga tegishli bo lishidek, bir antonimik juftlikka tegishli so z yana
bir ma’nosi bilan boshqa antonimik juftlikka tegishli bo ladi. Bu hol so zning
ko p ma’nolilik xususiyati bilan bog‘liq. Buni yuqoridagi misollarda kuzatish
mumkin.
Antonimlar masalasiga nafaqat tilshunoslik, balki, mantiqiy, falsafiy va
uslubiy jihatdan yondashish zarur bo ladi. Shuningdek, mazkur fikrlar mavzuga
bir nazardir.
Bob yuzasidan quyidagicha xulosalrni bayon qilish mumkin:
68
–
Ogahiy tarixiy asarlaridagi antonimlar tizimining mavzuiy guruhlari hozirgi
o‘zbek adabiy tilidan deyarli farq qilmaydi;
–
Antonimik juftliklar o‘rtasidagi asosiy farq tushunchalar o‘rtasida emas,
balki ana shu tushunchalarni ifodalovchi lug‘aviy birliklardadir;
–
Ogahiy tarixiy asarlarida sinonimiyada bo‘lgani kabi fe’l antonimiyasida
orginalligi, badiiy bo‘yoqlarga boyligi bilan ajralib turadi.
XULOSA
– Ayrim omonimlar ko p ma’noli so zlar o rtasidagi mantiqiy jihatdan
bog liqlik bo lgan holda, “zanjir”ning uzilishi natijasida paydo bo lishi
mumkin. Bunday omonimlar etimologik jihatdan bir tilga mansub bo ladi. Bu
jarayonda ularning grammatik xususiyati ham o zgarishi mumkin.
– O zqatlamda mavjud biror so z shakldosh o zlashma so z paydo
bo lishi natijasida ham omonimlar hosil bo ladi. Masalan, o zbekcha yor
(yormoq, bo lmoq) va forsiy yor (yor, do st, mahbub; mahbuba) so zlari kabi.
– Har xil tildan o zlashgan so zlar omonim bo lishi mumkin. Masalan,
ruscha sud (davlat organi, sud) va forscha sud دوﺴ – foyda, manfaat.
– Biror tildan bir so z o zlashadi, yana bir so z fonetik o zgarishga
uchrab, shu so z bilan omonim bo lib qoladi. Misol uchun arabcha huzur روﺿﺤ
hozir bo lmoq va arabcha huzur روﻇﺤ so zlari. Ikkinchi huzur “huzur-halovat”
birikmasidagi aslida “haz” ﻇﺤ so zining siniq ko pligidir va u hozirgi o zbek
adabiy tilida fonetik o zgarishga uchrab, omonim so zlar sirasiga kirgan.
– O zqatlamda mavjud yoki o zlashgan so zga shaklan mos bo lsa ham,
urg uda farq qiluvchi so z boshqa biror tildan o zlashadi. Atlas ﺲﻟﻂا (arabcha) –
silliq atlas, ipak matoning bir turi, atlas (afsonaviy yunon pahlavoni Atlant
nomidan) – atlas, ma’lum maqsadda tuzilgan kartalar to plami.
– Ogahiy tilidagi omonimlarni kuzatar ekanmiz, hozirgi o zbek adabiy tili
va eski o zbek tilidagi, boshqacha qilib aytganda, diaxron va sinxron tasnifning
o xshash va farqli tomonlarini ko ramiz.
69
– Ogahiy tilidagi (eski o zbek tilidagi deyish ham mumkin) omonimlarni
sof omonimlar (harfiy ifodasi (shakli) va talaffuzi aynan bir xil so zlar); talaffuzi
bir xil, harfiy ifodasi har xil bo lgan omonimlar; imloda unlilar ifodasi va
talaffuzida unlilarning cho ziq- qisqaligida ma’lum darajada farq qiladigan, ba’zi
o rinlarda (masalan, vazn bilan bog liq hollarda) bu farq sezilmaydigan
omonimlar; omograflar (harfiy ifodasi bir xil, talaffuzda farq qiladigan so zlar);
omofonlar (shakli har xil, talaffuzida (undoshlar orasida) qisman farq mavjud
so zlar); urg u o rniga ko ra farqlanadigan, lekin harfiy ifodasi bir xil so zlar
kabi turlarga ajratish mumkin.
– Mumtoz adiblarimiz shakldoshlikning turli ko rinishlaridan foydalanib,
tajnis, iyhom kabi badiiy san’atlarning go zal namunalarini yaratganlar.
–
Ogahiy tarixiy asarlari mavzusiga bog‘liq ravishda, tabiiyki, unda
harbiy leksika hamda ijtimoiy-siyosiy terminlarni ifodalovchi so‘zlar
sinonmimyasi salmog‘i katta;
– asarda qo‘llanilgan sinonimik qatordagi arabcha va forscha o‘zlashma
so‘zlarning ma’lum qismi hozirgi o‘zbek adabiy tilida ham faol ishlatiladi. Bu,
xususan, fitonimlar, zoonimlar, qarindoshlik terminlarga tegishli;
– asar lug‘at fondidagi sinonim so‘zlar tadqiqi uning leksikasini tizimli, izchil
tadqiq qilishda muhim o‘rin tutadi.
–
Ogahiy tarixiy asarlaridagi antonimlar tizimining mavzuiy guruhlari hozirgi
o‘zbek adabiy tilidan deyarli farq qilmaydi;
–
Antonimik juftliklar o‘rtasidagi asosiy farq tushunchalar o‘rtasida emas,
balki ana shu tushunchalarni ifodalovchi lug‘aviy birliklardadir;
–
Ogahiy tarixiy asarlarida sinonimiyada bo‘lgani kabi fe’l antonimiyasida
orginalligi, badiiy bo‘yoqlarga boyligi bilan ajralib turadi.
70
Do'stlaringiz bilan baham: | 
