2. Kufa analitiklar maktabi (erkin munosabat)
3. Bag‘dod ekletiklar maktabi (aralash munosabat).
Ushbu maktablar vakillari tomonidan arab tilidan dastlabki lug‘atlar, arablar
uchun va g‘ayri arablar uchun qo‘llanmalar yaratildi. Bu asarlar arab
leksikografiyasi va grammatikasining rivojlanishiga, arab tiliining Sharq
mamlakatlariga tarqalishiga amaliy xizmat qildi.
Jumladan, Basra maktabining asoschilaridan biri Xalil al-Farohidiy (taxminan
718-791yy) arab tilining “Kitobul ayn” (“Ayn harfi kitobi”) nomli dastlabki
lug‘atni va “Kitobul avomil” (“Boshqaruvchilar kitobi”) qo‘llanmasini yaratdi.
Biroq bu kitoblar bizgacha yetib kelmagan. Uning shogirdi, shhur arab
tilshunoslaridan biri Amir bin Usmon Sibavayxiy (733-yilda vafot etgan) “Al-
Kitab” asarini yaratdi. O‘sha davrdagi barcha ta’limotlar, qarashlarni
umumlashtirgan mazkur kitob Basra va Kufa maktabi vakillari tomonidan yuqori
baholangan hamda o‘sha davr arab adabiy tilining sintaktik va morfologik
tuzilishi, so‘z yasalish va fonetik tizimi to‘liq aks ettirilgan qo‘llanma sifatida uzoq
yillargacha islom dinini qabul qilgan mamlakatlar xalqlariga arab tilini o‘rgatishda
asosiy darslik vazifasini o‘tagan.
“Kitob al turk” (“Turk tilini tushunish kitobi”) Ispaniyaning Andaluziya
viloyatidagi Grenada shahrida tug‘ilib, Misrda yashagan, aslida Afrikaning berber
qabilasiga mansub Asruddin Abu Hayen Andalusning (1256-1345) 60ga yaqin
asari bo‘lib, bularning 15 tasigina bizgacha yetib kelgan, ularning ba’zilari turkiy
tillarga bag‘ishlangan.
“Attuhfatuz zakiyatu fillug‘atit turk”. Bu asarning muallifi, chop qilingan
joyi va vaqti noma’lum, ammo ba’zi ma’lumotlarga qaraganda, “Kitob al
idrok”dan keyin yozilgan. Demak, “Attuhfa” XVI asrga oid. U 1891-1892 va 1931
yillarda Qohirada 40 marta nashr kilingan. Kitobning asl nusxasi Istambuldagi
Boyazit machitining Validdin Afandi kutubxonasida saqlanmoqda.
Arab tilshunoslari ayniqsa leksikografiyaga jiddiy ahamiyat berganlar va
juda ko‘p lug‘atlar yaratganlar. Bag‘dod maktabi vakili hind Sag‘ani (1181-1252
yy.) tuzgan va “To‘lqinlar toshqini” deb nomlangan 20 tomlik lug‘at, Feruzobodiy
(1329-1414 yy.) tuzgan va “Qomus” deb atalgan 60 tomlik lug‘at, misrlik ibn
Mansur (1232-1311 yy.) tuzgan noyob so‘zlar lug‘ati shular jumlasidandir. Arab
leksikografiyasida lug‘atlar mazmuniga ko‘ra 6 guruhga bo‘linadi: 1.To‘liq izohli
lug‘atlar. 2. Mavzuviy lug‘atlar. 3. Sinonimlar lug‘ati. 4. Noyob so‘zlar lug‘ati. 5.
O‘zlashgan so‘zlar lug‘ati. 6. Tarjima lug‘atlari. Arab lesikografiyasi sharq
mamlakatlariga, keyinroq Yevropa mamlakatlariga ham katta ta’sir ko‘rsatdi.
Lug‘at yaratish borasida arablar o‘z ona tillaridan tashqari fors, mo‘g‘ul, turkiy
tillar masalalari bilan ham shug‘ullanganlar.
O‘RTA OSIYODA TILSHUNOSLIKNING RIVOJLANISHI
IX-XII asrlarda O‘rta Osiyoda milliy tafakkur yuqori darajaga ko‘tarildi.
Aynan ushbu davrda O‘rta Osiyo juda ko‘p fanlar poydevori, asosini yaratgan
buyuk allomalar dunyoga kelgani bois u birlamchi Uyg‘onish davri deb ham
yuritiladi. Buyuk bobokalonlarimiz bo‘lgan Abu Rayhon Beruniy, Muso Al-
Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Al-Farg‘oniy kabi qomusiy
olimlarning matematika, kimyo, geodeziya, astronomiya, tibbiyot, musiqa, tarix,
falsafa kabi qator fanlar bo‘yicha yaratgan asarlari jahonning durdona asarlari
sifatida butun dunyoda e’tirof etiladi. Ushbu asarlar arab tilida yozilgani, tabiiyki,
arab tilining amaliy qo‘llanishi va rivojiga sezilarli ta’sir qilgan.
Ayni paytda buyuk allomalar tomonidan bevosita tilning fonetik, mofologik,
sintaktik qurilishi, so‘zning ma’no xususiyatlariga bag‘ishlangan asarlar ham
yaratilganki, bu O‘rta Osiyoda tilshunoslik fanining shakllanishi va rivojlanishiga
bevosita ta’sir qilmay qolmadi. Xususan, o‘zbek adabiy tilining shakllanishi va o‘z
o‘rnini egallashida hamda keyingi taraqqiyotida buyuk mutafakkir bobomiz
Alisher Navoiyning xizmatlari beqiyosdir. Biroq Navoiygacha bo‘lgan davrda
yaratilgan barcha ilmiy asarlar arab tilida, badiiy asarlar fors tilida yozilgani bois
O‘rta Osiyoda tilshunoslikning shakllanish va rivojlanish davrini 2 davrga:
Navoiygacha bo‘lgan davr
Navoiydan keyingi davrlarga bo‘lib o‘rganish mumkin.
Xususan, Navoiygacha bo‘lgan davrda O‘rta Osiyoda tilshunoslikka oid
quyidagi asarlar yaratilgan:
Abu Nasr Forobiy (873-930 yy.) – “ Fanlar tasnifi” asarida fonetika,
morfologiya, sitaksis, grammatika, orfografiya, orfoepiya, stilistika masalalarini
yoritgan. Nutq tovushlarini unli-undoshlarga ajratadi, ularning hosil bo‘lishi,
xususiyatlarini tavsiflaydi. So‘z ma’nolarini tasniflaydi, sodda va qo‘shma
so‘zlarni ajratadi, arab tilidagi turdash va atoqli otlar, son kategoriyasi, fe’l
zamonlari, so‘z birikmasi va so‘zlarning birikishi haqida fikrlar bildiradi. U
grammatikani to‘g‘ri yozish san’ati, deb baholaydi, so‘zlarni yozish qoidalari,
she’r yozish o‘lchovlari haqida dastlabki ma’lumotlarni beradi.
Abu Rayhon Beruniy (937-1048 yy.) – matematika, kimyo, astronomiya,
geografiya, geometriya, tarix, musiqa, tilshunoslik bo‘yicha 150dan ortiq durdona
asarlar yaratgan. (“O‘tmish avlodlar yodgorligi”, “Hindiston tarixi”). Ular orasida
“Saydana” bevosita tilga oid bo‘lib, 29 bob, 1116 misradan iborat. Unda 4500 dan
ortiq dorivor o‘simliklarning 8 tildagi nomlari izohlangan.
Abu Ali ibn Sino (980-1037 yy.) – Sharq olamida “Shayx ur-rais”, G‘arbda
“Avitsenna” nomlari bilan mashhur bo‘lgan, ko‘p asrlar davomida jahon tibbiyot
ilmining asosi bo‘lgan “Tib qonunlari” kitobi muallifi, shuningdek, “Kitabi al
milh finnahv” (“O‘tkirlik sintaksisda ekanligi”), “Kitob lisonul arab”, “Asbobi
xudut al huruf” (“Tovushlarning chegaralanish sabablari”) kabi tilshunoslikka oid
asarlar yaratgan.
Allomaning fikricha, tovush havoning to‘lqinsimon harakati natijasida hosil
bo‘ladi, fizikaviy (savt) va nutqiy (harf) tovushlari mavjud. U arab tilidagi 3ta
unli, 28ta undosh borligini qayd etadi va undoshlarning har birini mukammal
tavsiflaydi. Ibn Sinoning tovushlar artikulyatsisi, nutq a’zolari, unli va undoshlar
haqidagi fikrlari fonetika sohasiga qo‘shilgan salmoqli hissadir.
Mahmud ibn Husayn ibn Muhammad Koshg‘ariy (XI asr) Qoshg‘arda
tug‘ilgan, Samarqand, Buxoro, Nishopur va Marv shaharlarida o‘qigan, Bag‘dodda
arab adabiyoti, tilshunosligi, tarixi, tabiiy fanlar bo‘yicha o‘z malakasini oshirgan.
U turkiy tilshunoslikning ensiklopediyasi hisoblangan mashhur «Devonu lug‘atit
turk» («Turkiy so‘zlar devoni») asari orqali turkiy tillarning leksikologiyasiga asos
soldi, turkiy tillarning qiyosiy grammatikasini yaratdi.
“Devon”ning faqat bir nusxasi 1914 yilda Turkiyada topilgan. Bu kitob kotib
Muhammad
bin
Abu
Bakir
Damashqiy
tomonidan
1265-66
yillarda
M.Qoshg‘ariyning o‘z qo‘li bilan yozgan nusxasidan ko‘chirilgan. Shu nusxa
asosida 1905-1917 yillarda Turkiyada “Devon”ning uch jildi nashr qilingan. 1928
yilda Karl Brokkelman tomonidan nemis tiliga tarjima qilingan va Leypsigda chop
etilgan; Bosim Atalay tomonidan turk tiliga o‘girilib, 1939 yilda Anqarada chop
etilgan; Solih Mutallibov tomonidan o‘zbek tiliga o‘girilgan va 1960-1963 yillarda
Toshkentda chop etilgan. «Devon»ning muqaddima qismida turkiy xalqlarning
etnografiyasi, lahjalari haqida ma’lumotlar berilgan, lug‘at qismida esa 9 mingga
yaqin turkiy so‘zlar arab tiliga tarjima qilingan, ushbu so‘zlarning fonetik,
semantik, grammatik xususiyatlari misollar yordamida izohlangan.
Koshg‘ariy o‘z lug‘atida tovushlarning fiziologik va akustik xususiyatlari
haqida fikr yuritadi, tovushlarni harflardan qat’iy farqlaydi, arab yozuvidagi
harflarning turkiy tillarda mavjud tovushlarni ifodalash uchun yetarli emasligini
aytib, arab yozuviga yangi belgilar kiritadi. Arab yozuvidagi 18 harfdan 7tasi
ustiga maxsus qo‘shimcha belgi qo‘yish orqali 25 taga yetkazadi. Natijada turkiy
tillardagi 25 ta tovush yozma ifoda shakliga ega bo‘lgan. Alloma undoshlarning
jarangli-jarangsiz, qattiq-yumshoq, sodda-murakkab bo‘lishi, undoshlarning
ketma-ket va takror kelishi, singarmoniya, tovush tushishi, almashinishi,
assimilyatsiya, metateza, reduksiya kabi fonetik hodisalarga ham to‘xtalib o‘tgan.
Koshg‘ariy o‘z lug‘atidagi barcha so‘zlarni leksikolog, semasiolog,
leksikograf sifatida chuqur o‘rganib, ko‘p ma’nolilik, shakldoshlik, ma’nodoshlik,
zid ma’nolilik hodisalari, ma’no ko‘chishining 4 xil usullari, so‘z ma’nosining
kengayishi va torayishi hodisalari haqida fikr yuritadi, har bir hodisani misollar
yordamida izohlaydi. Aytish joizki, jahon miqyosida hech bir til vakili o‘z lug‘at
boyligini Mahmud Koshg‘ariychalik keng har tomonlama o‘rganib chiqmagan va
chuqur tahlil qilmagan edi. Uning bugungi kungacha topilmagan «Javohirun nahv
fi lug‘atit turk» («Turkiy tillar sintaksisining javohirlari») asari ham
Koshg‘ariyning o‘z zamonasining buyuk tilshunos olimi ekanligidan dalolat
beradi.
Abul Qosim ibn Umar az Zamaxshariy (1075-1143yy.). «Ustod ul-arab va-l
ajam» (arablar va g‘ayri arablar ustozi), «Faxri Xorazm» deb sharaflangan O‘rta
Osiyolik allomadir. Yanada chuqur bilim olish maqsadida u Isfaxon, Bag‘dod,
Makka, Marv, Nishopur, Shom, Hijoz, Iroq kabi shaharlarda tahsil oladi. Tinimsiz
o‘qish-o‘rganish, izlanish natijasida o‘z zamonasining yetuk olimiga aylanadi. U
tilshunoslik, lug‘atshunoslik, jug‘rofiya, adabiyot, aruz, tafsir, hadis, fikh va qiroat
ilmiga oid asarlar yozgan. Xususan, uning Makkada 1,5 yil davomida yaratgan
arab grammatikasiga oid «Al-mufassal» (1121 y.) kitobi alohida o‘rin tutadi. U
arab tilining morfologiyasi va sintaksisiga oid tadqiqot ishi bo‘lib, musulmon
olamida juda mashhur bo‘lgan va yuksak baholangan.
Zamaxshariyning asosiy asarlari:
«Muqaddimat ul-adab» - 5 bo‘limdan iborat, unda so‘zlar ism (ot), fe’l,
bog‘lovchi, ot o‘zgarishlari (turlanishi) va fe’l o‘zgarishlari (tuslanish) ga
bo‘lib beriladi. Asar fors, eski chig‘atoy (o‘zbek), mo‘g‘ul, turk,
keyinchalik nemis, fransuz va boshqa tillarga o‘girilgan. Asar qo‘lyozmasi
O‘zFA Sharqshunoslik institutida saqlanmoqda.
«Alfoiq fi g‘arib il-hadis» («Hadisdagi notanish so‘zlarni o‘zlashtirish») -
qiyin so‘zlarning ma’nolari sharhlangan lug‘at.
«Asos ul-balog‘a» («Chechanlik asoslari») - bu asar ham
lug‘atshunoslikka oid.
ALISHER NAVOIY VA UNDAN KEYINGI DAVR
TILSHUNOSLIGI
XV asrning 2- yarmida O‘rta Osiyoda yetishib chiqqan buyuk mutafakkir,
she’riyat sultoni, o‘zbek adabiy tilining himoyachisi va targ‘ibotchisi Alisher
Navoiy (1441-1501) tilshunoslik tarixida ham yorqin iz qoldirgan ulkan
siymolardan biri. “Malikul shuaro” deb sharaflangan she’riyat sultoni o‘zining
turkiy tilda yaratgan asarlari bilan o‘zbek tilining amaliy rivojiga, lisoniy qarashlari
aks etgan tilshunoslikka oid asarlari bilan tilshunoslik fanining shakllanishiga katta
xizmat qildi. Alisher Navoiyning «Muhokamat ul-lug‘atayn» (1499) asari 2 til –
o‘zbek va fors tillarining qiyosiy tahliliga bag‘ishlangan bo‘lib, unda mazkur
tillarning umumiy va farqli xususiyatlari tahlil qilingan, mazkur tillar haqida
muhim ma’lumotlar beriladi.
Mazkur asarda til va tafakkur orasidagi munosabat, tillarning kelib chiqishi,
so‘z ma’nosi, so‘zning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turlari, so‘zlarning
yasalish imkoniyatlari, morfologik kategoriyalar, so‘zning va tovushning nutqdagi
o‘rni va ahamiyati kabi hodisalarni keng tahlil qiladi. O‘zbek va fors tillarini
muhokama qilish orqali o‘zbek tilining adabiy-badiiy asarlar yaratishga mos
ulug‘vor til ekanligi, til boyligi va imkoniyatlari, istalgan, xususan, fors tili bilan
bemalol raqobat qila olishi va hatto o‘zib keta olishi mumkinligini tasviriylik
imkoniyatlari nuqtai nazaridan (jumladan, 100ta fe’l misolida) asoslab bergan.
Navoiyning ushbu asari nafaqat o‘zbek tilining nufuzini ko‘tarishga, balki qiyosiy
tilshunoslikka va tilshunoslik nazariyasiga ham katta hissa qo‘shgan ilmiy asar
hisoblanadi.
Navoiydan keyingi davrda yaratilgan asarlar
Navoiy dahosi o‘z zamonasidayoq tan olingan va asarlari har tomonlama
o‘rganila boshlangan edi. Ma’lumki, Navoiy dunyoda eng ko‘p miqdorda - 26
ming so‘z ishlatgan buyuk ijodkor bo‘lib, uning asarlari o‘tkir falsafiy g‘oyalar
bilan yo‘g‘rilgan. Ushbu dunyoviy ahamiyatga ega bo‘lgan ulkan ilmiy va adabiy
merosni o‘rganish, falsafiy-lisoniy asarlarini tahlil qilish, Navoiy ishlatgan
so‘zlarning ma’nolarini izohlash, ularning ma’noviy qamrovini, matndagi
quvvatini ochib berish va o‘zga tillarga tarjima qilish kabi ishlar XV asrdan
boshlab filologik tadqiqotlar va leksikografik ishlarning asosiy maqsadi va
vazifasi bo‘lib qoldi. Shunga ko‘ra shu davrdan boshlab, ko‘plab lug‘atlar yaratila
boshlandi.
Bu lug‘atlar orasida Eron shohi Nodirshohning kotibi astrobodlik
Nizomiddin Muhammad Nodi al Husayn as Safaviy Mehdixon - qisqacha Mirzo
Mehdixonning (XVIII asr) «Sangloh» (1760 y.) asari alohida ahamiyatga ega.
O‘zbek tilining ilk grammatikasi deb hisoblangan mazkur asarda nafaqat
leksikografiya, balki leksikologiya, grammatika, morfologiya va sintaksis
masalalari bo‘yicha ham fikr yuritiladi. Muallif o‘zbek tilidagi 5 ta kelishik
shaklini ko‘rsatib o‘tadi, kishilik olmoshlarini mustaqil olmoshlar deb, ko‘rsatish
olmoshlarini ishora olmoshlari deb ataydi. Asarning lug‘at qismida, asosan
Navoiy, shuningdek, Lutfiy, Bobur she’riyatidagi tushunilishi qiyin bo‘lgan so‘zlar
ma’nosi izohlangan va fors tilidagi tarjimasi berilgan.
«Maboni ul-lug‘at» “Sangloh”ga ilova qilingan bo‘lib, 2ta: muqaddima va
tarsif (grammatika) qismlaridan iborat. “Muqaddima”da kitobning yozilish
sabablari bayon etilgan, arab va o‘zbek tillari qiyoslangan, o‘zbek shevalari haqida
ma’lumotlar berilgan. Tarsif qismi esa 6 bo‘limdan iborat bo‘lib, o‘zbek tilida
fe’lning turli nisbat va zamon shakllari, fe’llarning vazifaviy shakllari, fe’l
mayllari, fe’llarning yasalishi, ko‘makchi fe’llar, so‘zlarning imlosi, fe’l yasovchi
qo‘shimchalar, olmoshlar, ularning turlari, o‘zbek tilidagi 5ta kelishik shakli (bosh
kelishikdan tashqari ) haqida batafsil ma’lumotlar berilgan. Muallif o‘z asarini
o‘zbek tilining 1-ilmiy gammatikasi deb ataydi. Bu davrda bir qator lug‘atlar ham
yaratilgan:
“Abushqa” nomi bilan mashhur bo‘lgan muallifi noma’lum “Chig‘atoy
turk” lug‘ati (1500 y.). U 1862 yilda venger olimi Vamberi tomonidan
chop ettirilgan.
Hirotiyning “Badoyi ul-lug‘at” asari, Navoiy asarlaridagi so‘zlar
tavsiflangan 1000 so‘zlik lug‘at.
Fazlullaxonning “Lug‘ati turkiy” asari (XVI asr), 1925 yilda Kalkuttada
nashr etilgan.
Fatx Alixon Katoriyning “Kitobi lug‘ati atrokiya” asari, unda 8000ta
so‘zning turk va fors tillaridagi tarjimasi berilgan.
Shayx Sulaymon Buxoriyning “Lug‘ati chig‘atoyi va turki usmoni”
lug‘ati. U 1828 yilda Istambulda chop etilgan bo‘lib, 92 ta o‘zbek qabilasi va
100ga yaqin shoirlarning asarlari haqida ma’lumot berilgan.
YЕVROPADA UYG‘ONISН DAVRIDAGI TILSHUNOSLIK
XV asrdan XVII asrning boshlarigacha bo‘lgan davr G‘arbiy Yevropada
uyg‘onish (renessans) davri deb ataladi. Feodalizm o‘zining eng yuqori taraqqiyot
darajasiga chiqqan, kapitalizm endigina rivojlana boshlagan bu davrga kelib,
arman, fors, o‘zbek, hungar, yapon, koreys, ispan, niderland, fransuz, ingliz, rus,
ukrain, portugal, nemis, polyak, chex, auten, meksika tillari rivojlana boshlagan
edi. XV-XVI asrlarda Yevropaliklar Shimoliy Amerika, Hindistondagi qator tillar,
chunonchi, indoneziya, xitoy, arab, fors, turk, manchjur tillari bilan tanishdilar.
Olingan ma’lumotlar asosida fan olamiga ma’lum bo‘lgan barcha tillarning
kartotekalari tuzildi va tillar klassifikatsiya qilindi.
Asosiy tushunchalar glossariysi
Konfutsiy – Qadimgi Xitoyning mashhur faylasufi
Neogrammatika – grammatikadagi yangi yo‘nalishlar
Vedalar – induizm dinining asosiy muqaddas kitoblari
Sanskrit – ishlangan, mukammal
Prakrit – oddiy, tabiiy
Panini – Qadimgi Hindlarning mashhur tilshunosi
Antik – qadimgi
Aleksandriya – qadimgi grek ilm markazi
Analogiya – o‘xshashlik, mutanosiblik
Anomaliya - nomutanosiblik
Turonlar – qadimgi turkiy qavmlar
“Devonu lug‘otit turk” – turkiy tillarga tegishli 9 000 ga yaqin so‘zning lisoniy
xususiyatlari haqida ma’lumot beruvchi izohli lug‘at.
Adabiyotlar:
1. Кондрашев Н.A. История лингвистических учений. – M.,1979.
2. Usmonov S. Umumiy tilshunoslik. – T., 1972.
3. Кодухов В.И. Общее языкознание. – M., 1974.
4. Baskakov N.A. va b. Umumiy tilshunoslik. – Toshkent: O‘qituvchi, 1979.
5. Щербак A.M. Сравнительная типология тюрских языков. – Л., 1970.
6. Амирова Т., Олховиков Б.А., Рождественский Ю.В. Очерки по истории
лингвистики. -М., 1975.
7. Bo‘ronov Sh.B. Ingliz va o‘zbek tillari qiyosiy grammatikasi. – T., 1973.
8. Nurmonov A. O‘zbek tilshunosligi tarixi. – T., 2002.
9. Nurmonov A., Iskandarova Sh. Umumiy tilshunoslik. – Andijon, 2007.
10. Rasulov R. Umumiy tilshunoslik. – T., 2016.
11. Ломтев Т.П. Современное языкознания и структурная лингвистика. В
кн: “Тоеритическое языкознание”. – М., 1964.
12. Левицкий Ю.А. Общее языкознание. – М., 2009.
13. Попова З.Д., Стернин И.А. Общее языкознание. – М., 2007.
14. Umarxo‘jaev M. Umumiy tilshunoslik. – Andijon, 2010.
2-MA’RUZA
VILGELM FON GUMBOLDT – UMUMIY TILSHUNOSLIK FANI
ASOSCHISI. QIYOSIY-TARIXIY TILSHUNOSLIK VA BOSHQA
TA‘LIMOTLAR
REJA:
1. Yevropada Uyg‘onish davridagi tilshunoslik.
2. XIX asrda qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning yuzaga kelishi.
3. Vilgelm fon Gumboldt - umumiy tilshunoslik fanining asoschisi.
4. Tilshunoslikda yuzaga kelgan turli ta’limotlar:
Tilshunoslikda naturalizm ta’limoti.
Tilshunoslikda psixologizm ta’limoti.
Yosh grammatikachilar maktabi qarashlari.
Ferdinand de Sossyurning sotsiologik ta’limoti.
5. XIX asrdagi rus tilshunoslik maktablari
6. Ctruktural lingvistika va uning maktablari
Asosiy tushunchalar: Uyg‘onish davri tilshunosligi, komparativistika,
mantiqiy grammatika, germanistika, antinomiya nazariyasi, naturalizm ta’limoti,
bobo til, psixologizm ta’limoti, sotsiologizm ta’limoti, lingvistik maktablar, til
ijtimoiy hodisa, til va nutq, sinxroniya va diaxroniya, funksional lingvistika,
deskriptiv lingvistika, distributsiya, glossematika.
YEVROPADA UYG‘ONISH DAVRIDAGI TILSHUNOSLIK
XV asrdan XVII asrning boshlarigacha bo‘lgan davr G‘arbiy Yevropada
uyg‘onish (renessans) davri deb ataladi. Feodalizm o‘zining eng yuqori taraqqiyot
darajasiga chiqqan, kapitalizm endigina rivojlana boshlagan bu davrga kelib,
arman, fors, o‘zbek, hungar, yapon, koreys, ispan, niderland, fransuz, ingliz, rus,
ukrain, portugal, nemis, polyak, chex, auten, meksika tillari rivojlana boshlagan
edi. XV–XVI asrlarda Yevropaliklar Shimoliy Amerika, Hindistondagi qator tillar,
chunonchi, indoneziya, xitoy, arab, fors, turk, manchjur tillari bilan tanishdilar.
Olingan ma’lumotlar asosida fan olamiga ma’lum bo‘lgan barcha tillarning
kartotekalari tuzildi va tillar klassifikatsiya qilindi.
Bu davrda ham antik davr adabiyotlarini, lotin va grek tillarini o‘rganish
davom ettirildi. Jyul sezar Skaliger “Lotin tili asarlari haqida” (1540), R. Stefanus
“Lotin tili xazinasi”(1553), G. Stefanus “Grek tili xazinasi” asarlarini yaratdi. Ayni
vaqtda semit tillari, Yevropa xalqlari tillari grammatikasiga oid asarlar yaratila
boshlandi. Jumladan, Uollsning “Ingliz tili grammatikasi (1653)”, Eduard
Rudolfning “Rossiyskaya grammatika”si (1696) dunyoga keldi, fransuz, italyan
tillaridan lug‘atlar nashr qilindi. Fransuz gumanisti G.Kastelleusning “Tillarning
qarindoshligi haqida (1593)” nomli traktati yozildi. Yustus Skaliger (1540-1609)
tillar tasnifi bilan shug‘ullanib, Yevropa tillarini 11 ta asosiy tilga ajratdi va
ulardan 4 tasini “Til onalari” (materi-yazыki) deb atadi.
Qayd etilganidek, bu davrda tillarni o‘rganish asosida ko‘p tomli lug‘atlar
dunyoga keldi. Jumladan, Pyotr Simon Pallasning 1786 –1791 yillarda Peterburgda
chop etilgan “Barcha tillar va shevalarning qiyosiy lug‘ati” 4 tilli lug‘atida Osiyo,
Yevropa, Afrika, Amerikadagi 272 tilga oid ma’lumotlar, ispaniyalik Lorenso
Gervasning 1800 –1804- yillarda Madridda chop etilgan “Ma’lum xalqlar
tillarining katalogi”da 307 tilga oid, nemis olimlari I.K.Adelung va I.S.
Faterlarning “Mitridat yoki umumiy tilshunoslik” lug‘atida 500 tilga oid
ma’lumotlar keltirilganligini ko‘rsatib o‘tish mumkin. Demak, uyg‘onish davrida
juda ko‘p jonli tillar – ispan, fransuz, venger, ingliz, polyak, chex, niderland
tillarining normativ grammatikalari va lug‘atlar yuzaga keldi.
Biroq lotin tili grammatikasi umumiy grammatika sifatida tan olinib,
Yevropadagi jonli tillarning grammatikasiga tadbiq qilindi. Bu tilni o‘rganishni
mantiqiy tafakkur qoidalarini bilishning asosi, barcha tillardagi grammatik
kategoriyalarni esa umumiy mantiqiy kategoriyalarning namoyon bo‘lishi sifatida
tushunish kuchaydi. Mantiqiy grammatika yaratish g‘oyasi asosida 1660 yilda
Parij yaqinidagi Por-Royal monastirining rohib olimlari mantiqshunos Antuan
Arno va fransuz tilshunosi Klod Lanslo tomonidan “Umumiy ratsional
Do'stlaringiz bilan baham: |