Maktabgacha yoshdagi

Nazorat savollari:

1.  Evolutsion taraqqiyot deganda nimani tushunasiz?

2.  Instinkt nima?

3.  Ko‘nikma nima? Misollar keltiring.

4.  Hayvonlardagi aqliy harakatlarga xarakteristika bering.

Inson ongining rivojlanishi

Ong tushunchasi. Inson ongi insonning o‘zi bilan birga, de-

yarli bir vaqtda maydonga kelgan. Ong – psixikaning yuksak 

shakli, insonning yakka va hamkorlik faoliyatida, muloqo-

ti jara yonida shakllanadigan ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot mah-

sulidir. Ong shaxsning tevarak-atrofdagi narsalarni, hozirgi va 

o‘tmish davrini yaxshi bilishi, o‘zlikni anglash, qaror qabul 

qilish, vaziyatga qarab o‘z xatti-harakatini boshqarish qobili-

yati bilan namo yon bo‘ladi.

Odam psixikasi hayvon psixikasidan farq qiladi. Inson 

psixikasining hayvon psixikasidan sifat ayirmasi:

1. Inson o‘z mohiyati jihatidan azaldan boshlab ijtimoiy 

mav judotdir.

2.  Inson psixikasining eng oliy formasi uning ongga egali-

gidir. Inson ongli mavjudot. 

3.  Insonning hayvondan eng muhim sifat ayirmasi birinchi 

signallar sistemasi bilan bir qatorda ikkinchi signallar siste-

masining mavjudligi, ya’ni voqelikni so‘zlar orqali aks ettirishi 

hamda nutq va tafakkurga egaligidir.

Odam o‘z hayotidagi ko‘p narsalarni so‘z orqali aks ettiradi, 

hayvonning esa butun psixik faoliyati birinchi signallar sistemasi 

asosida vujudga keladi. Ikkinchi signallar sistemasining signallari 

talaffuz etilgan, eshitilgan so‘zlardan iborat. Agar so‘z ma’nosi 

tushunarli bo‘lsa odamning xatti-harakatlarini boshqaradi, teva-

rak-atrofdagi muhitga muvofiqlashuviga yordam beradi. Agar 

---

56

so‘z ma’nosi odamga tushunarsiz bo‘lsa u faqat birinchi signal-

lar tarzida ta’sir qiladi yoki odam uchun ahamiyatsiz narsa bo‘lib 

qolaveradi.

Inson ongi o‘z mohiyatiga ko‘ra hayvonlarning individual 

va intellektual shakllaridan batamom boshqa hodisadir. Inson 

ongi evolutsion harakatning eng so‘nggi bosqichi bo‘lib, inson 

taraqqiyoti bosqichida ijtimoiy taraqqiyot tufayli tarkib topgan. 

Inson ongi yer yuzidagi barcha mavjudotlarning eng oliysi va 

gultojidir. Har bir ijtimoiy davrning o‘ziga xos kuchlari va ijti-

moiy munosabatlariga mos keladigan ongi bo‘lgan. Masalan, 

quldorlik davrida xususiy mulkchilik munosabatlari kelib chi-

qib, sinflar paydo bo‘lgach odam ongi ham sinfiy xarakterga 

ega bo‘la borgan. Har bir tarixiy davrda yuzaga kelgan ijtimoiy 

o‘zgarishlar natijasida odamning ongi ham o‘zgarib borgan. 

Tarixiy tarakkur ning ma’lum bosqichida ilmiy tafakkur va ong 

tarkib topgan. Teva rak-atrofdagi voqelik ana shu ilmiy tafak-

kur yordamida to‘laroq va chuqurroq aks ettirilgan. Natija-

da odam hodisalar o‘rtasidagi muhim aloqa va munosabatlar-

ni, qonunlarni ong va tafakkur yordamida bilish imkoniyatiga 

ega bo‘ldi. Endilikda odamning ongi bilan idora qilinadigan 

faoliyati faqat oddiy ish qurollari, ki yim-kechak, turar joyini-

gina yaratib qolmay, balki fan-texnikani ham yaratdi va yuqori 

darajada rivojlantirdi. Ming yillar davomida to‘xtovsiz davom 

etgan amaliy mehnat odamning qo‘llarini rivoj lantirib bordi. 

Mehnat inson qo‘lini kamolotining shunday yuksak bosqichiga 

aylantirdiki, bu bosqichda qo‘l sehri va kuchi bilan Leo nardo 

da Vinchi, Rafael, Rembrandt, Repin, Surikov va boshqa ras-

somlarning asarlari yaratildi. Ong kishining mehnat faoliyati-

da, boshqalar bilan doimiy muloqot qilish jarayonida shaklla-

nadi, ong ijtimoiy-tarixiy shart-sharoitlar natijasi hisoblanadi.