Ingenerlik geodeziyasi

100-rasm. Drobishev lineykasi 
 
5.3.5.
  Teodolit bilan plan olish. 
Chizg`ich  50x50  sm  bo‖lgan  koordinata  to‖rini  chizishga 
mo‖ljallangan.  Unda  tomonlari  40x30  sm  to‖g`ri  burchakli  koordinatalar 
to‖rini chizsa ham bo‖ladi, chunki 50

2
2
30
40

. 
Koordinata  to‖ri  quyidagi  tartibda  chiziladi.  Qog`ozning  qirqilgan 
tomonidan  50  mm  qoldirib,  Drobo‖shev  chizg`ichini  qo‖yib  o‖tkir  qalam 
uchi bilan chiziq chiziladi. 
 
 

---

 
168 
 
 
101-rasm. Teodolit syomkasi natijasida hosil bo`lgan joyning plani 
 
5.4.
  Sun’iy yo‘ldoshdan joyni aniqlash 
Mazkur  bobni  ko―rib  chiqishdan  oldin,  o―quvchiga  mahalliy  va 
global  geoid  va  ellipsoidlar  to―g―risida  hamda  balandliklar  to―g―risida 
bilimlarni egallab olishi kerak.  
Sun‖iy yo―ldosh yordami bilan joyni qayd qilish tushunchasi SSSR 
tomonidan 1957 yilda birinchi sun‖iy yo―ldoshni uchirish bilan boshlandi. 
Bundan  keyin  AQSH  ning  Harbiy-dengiz  kuchlari  tomonidan  Harbiy-
dengiz  navigatsiya  sun‖iy  yo―ldosh  tizimi  rivojlantirila  boshlandi.  Bu, 
ko―pincha  Tranzit  tizimi  deb  ataladigan  tizim  butun  dunyo  miq‖yosida 
AQSHning  suv  osti  kemalari  flotining  navigatsiyasini  ta‖minlash  uchun 
yaratila  boshlangan  edi.  Tranzit  tizimi  1967  yilda  aholi  sohasida  ham 
foydalanilishi mumkin bo―ldi. Ammo, u juda ko―p uzoq kuzatuvlarni talab 
qilgani  va  nisbatan  past  aniqlikka  ega  bo―lganligi  sababli,  undan 

---

 
169 
 
foydalanish geodeziya va navigatsiya bilan cheklanib qoldi. 
1973 yilda AQSHning Mudofaa vazirligi vaqtni va harakat doirasini 
hisobga oladigan navigatsiya tizimini NAVSTAR (Navigation System with 
Time  and  Ranging)  –  joyni  aniqlash  global  tizimini  (global  positioning 
system  (GPS))  rivojlantira  boshladi  va  birinchi  sun‖iy  yo―ldoshni  1978 
yilda  uchirgan  edi.  Bu  sun`iy  yo`ldoshlarlar  1987  yilda  majud  bo―lgan 
boshqarish  tizimi  bilan  asosan  tajriba  tusiga  ega  edi.  Hozir  GPS  sun`iy 
yo`ldoshlarlari  to―liq  boshqaruvchan  bo―lishi  bilan,  nisbiy  joyni  birnecha 
millimetrlar  aniqligida  juda  qisqa  kuzatuv  muddatida  bir  necha  minutda 
aniqlashga  yerishish  mumkin.  5  km  dan  ortiq  masofalar  uchun  GPS, 
EDM traverzasi bilan o―lchashdan aniqroq bo―lmoqda. SHuning uchun u 
geodeziyada keng qo―llanila boshladi va uning ta‖siri EDM ni yaratishdan 
ham muhimroqdir.  GPS yuqori aniqlikka yerishishdan tashqari, quyidagi 
muhim afzalliklarni bermoqda: 
- 
o―rin bevosita X, Y, Z koordinatlar tizimida berilmoqda; 
- 
er yuzidagi punktlarning o―zaro ko―rinishi zarur emas; 
- 
har  bir  nuqta  alohida  qayd  qilinganligi  sababli,  tarmoqdagi  kabi, 
tarqalish xatolari mavjud emas;  
- 
s‖yomka  nuqtasi  endi  o―zining  talab  qilinadigan  vazifasiga  muvofiq 
tanlanadi, yaxshi shartlarga javob beradigan shakllar tizimini yarat-
ish uchun emas; 
- 
operatordan yuqori kasbiy mahorat talab qilinmaydi;   
- 
joy  yer  yuzida,  dengizda  yoki  havoda  qayd  qilinishi  mumkin.  Bu 
oxirgi  qobliyati  havo  fotogrammetriya  sohasiga  katta  ta‖sir  qilishi 
mumkin; 
- 
o―lchovlar  kechasi  yoki  kunduzi,  suvda  yoki  havoda,  yer  sharining 
har  qanday  nuqtasida,  vaqtida  va  ob-havo  sharoitida  amalga 
oshirilishi mumkin; 
- 
o―zgarishlar  ustidan  nazoratni  yanada  takomillashtirib,  uzluksiz 
o―lchovlarni bajarish mumkin. 
 
 

---

 
170