Њзбекистон республикаси олий ва њрта махсус таълим вазирлиги

жавоб «ҳа» ёки «йўқ» тарзида бериладиган тасдиқ ёки инкор шаклидаги битта
сўздан иборат. Батафсил жавоб саволнинг ҳар бир элементи такрорланадиган
мулоҳазадир. Масалан, «Муҳаммад пайғамбар тарихий шахсми?» деган саволга
«Ҳа», деб берилган жавоб – қисқа жавоб, «Ҳа, Муҳаммад пайғамбар тарихий
шахс», деб берилган жавоб – батафсил жавоб бўлади.
Жавобнинг аниқ ёки ноаниқ бўлиши саволнинг сифатига, унинг мантиқий
таркибига боғлиқ. Маълумки, савол ва жавоб мантиқан боғланган бўлади, яъни
жавобнинг мазмуни қўйилган саволнинг сифатига боғлиқ. Шунинг учун ҳам баҳс
юритиш жараёнида «саволига яраша жавоб» деган қоида амал қилади. Ноаниқ,
кўп маъноли саволларга аниқ жавоб олиш қийин.
Аниқ жавоб – мантиқан тўғри қўйилган саволга билдириладиган
мулоҳазадан иборат бўлиб, унда ишлатилаётган тушунчалар, сўзларнинг мазмуни
ва маъноси конкрет ва равшан бўлади. Ноаниқ жавобни ифода этувчи
мулоҳазалар икки хил маъноли тушунчалар, сўзларни ишлатиш натижасида ҳосил
бўлади. У кўпинча софизмларда учрайди. Масалан, «уюм» софизмида софистнинг
«агар қум уюмидан бир дона қумни олиб ташланса, уюм сақланадими?» деган
саволига «ҳа», деб жавоб беришади. Унинг «Яна бир қум донасини олиб
ташласак-чи? Унда ҳам қум уюми сақланиб қоладими?» деган навбатдаги
саволига ҳам «Ҳа», жавоби берилади. Бу ҳол, яъни тасдиқловчи жавоб бирорта
ҳам қум донаси қолмагунча берилаверади. Бу ерда мантиқий хато «уюм»
тушунчаси мазмунининг ноаниқлигидан келиб чиқади. Мазкур тушунча фақат
уюмнинг маълум бир миқдордаги қумлар тўпламини ифода қилиши, яъни ўзининг
ҳажмига эга бўлиши билангина эмас, балки сифатий тавсифига: шаклига,
кўламига ва шу кабиларга ҳам, яъни мазмунига ҳам эга. Софист эса урғуни унинг
миқдорига беряпти. Ана шунинг учун ҳам жавоб охир-оқибатда хато бўлиб

---

92
чиқади.
Бериладиган жавоб тўғри бўлиши учун маълум бир методологик талабларга
риоя қилиш зарур. Улар қуйидагилардир:
1. Жавоб аниқ, равшан ва, иложи борича, ихчам бўлиши шарт.
2. Жавоб мантиқан зиддиятсиз бўлиши зарур.
3. Жавоб етарли даражада асосланган бўлиши керак.
4. Жавоб саволдаги ноаниқликни камайтириши, иложи борича тўла бўлиши
зарур.