‘zbekiston respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi saodat sultonsaidova, ‘lmas sharipova

Nutqiy  shtamp  —  qoliplashgan  yoki  qolipga  tushgan jumlalar.
Poshlina  —  boj,  soliq.
19
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ILMIY  STIL
Reja:
1.  Ilmiy stilning turlari.
2.  Ilmiy stilning o‘ziga xos xususiyatlari.
3.  Mantiqiylik  —  ilmiy  stilning asosi.
4.  Ilmiy  stilning  tipikxususiyatlari.
5.  Ilmiy stilning boshqa  stillardan farqi.
Ilmiy  stil  ilmiy tadqiqotlar stilidir.  Bu  stil  fan,  texnika  sohasida 
yaratilgan  asarlarda  qo'llaniladi.  Shunga  ko‘ra  u  bir  necha  xilga 
bo'linadi:  ilmiy-texnikaviy,  ilmiy-ommabop,  ilm iy-o‘quv,  ilmiy- 
publitsistik va ilmiy-hujjat stillari. Ilmiy-texnikaviy stilda ilmiy maqola, 
ma'ruza va monografiya, disertatsiya yoziladi.  Ilmiy-ommabop stilda 
axborot  ommabop  tarzida  ilmiy  jihatdan  tushuntiriladi.  Bunda 
m a’lumot sof  ilmiylikdan biroz soddalashtiriladi. Va liar bir sohaning 
ilmiy yutuqlari ommaga m a’lum so‘zlar bilan bayon qilinadi.  Ilmiy- 
o ‘quv  stilida  darsliklar,  o ‘quv  qo‘llanmalari,  uslubiy  qo'llanm alar 
va  uslubiy  maqolalar  yoziladi.  U lar  o ‘quvchilar  uchun  tushunarli 
so'zlar bilan  ilmiy jihatdan bayon qilinishi kerak.  Ilmiy-publitsistik 
stilda  omm abop  risolalar,  ilm iy-om m abop  m aqolalar  yoziladi. 
Ularda  ilmiy  term inlar  bo ‘lishi  bilan  birga  om maning  hissiyotiga 
ta’sir  qiladigan  so‘zlar  ishlatiladi.  Ilmiy-hujjat  stilida  ixtiro  uchun 
olinadigan hujjat yoki unga tegishli adabiyotlartasvirlanadi.  Bunday 
hujjatlarda ilmiy axborot to ‘g‘risida m a'lum ot beriladi va u huquqiy 
jihatdan himoya qilinadi.
Ilmiy  stihiing  har bir turi bir-biridan farq  qiladi.  Ammo  ulami 
birlashtiradigan  umumiy  xususiyatlari  mavjud.  U lar  sirasiga  boy 
maTumotlaming keltirilishi, ulaming obyektivligi, aniqligi, fikming 
qisqa va lo'nda ifodalanishi xosdir.  Shuningdek, ulaming har birida 
ilmiy-terminologiyaning faol ishlatilishi muliim xususiyat sanaladi.
Ilmiy  stilning  o ‘ziga  xos  xususiyati  shundan  iboratki,  bu  stilda 
fikrlar  mantiqiy jihatdan  aniq,  izchil,  b ir  m a’noli  b o ‘lishi  lozim. 
Ilm iy   stild a  fik rla r  fa q a t  tu s h u n c h a la rn i  aks  e ttira d i.  Bu
20
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tushunchalaming ifodasi muhokama, munozara va xulosalar shaklida 
b o iib ,  ular qat’iy mantiqiy izcliillikka asoslangan boiadi.  Bu stilda 
mantiqiylik  eng asosiy belgi  b o isa-d a, fikr qat’iy dalillanislii kerak. 
Tahlil  ya  sintez  bir-biridan  ajralmagan  holda  qo ilan ilad i,  biri 
ikkinchisini  keltirib  chiqaradi.  Shu  orqali  qonuniyatlar  ochiladi. 
M ana shu  qonuniyatlar ochilishi jarayonida tafakkuming umumiy, 
mavhum bo‘lishi ko‘rinadi.
Shu  narsani  farqlash  lozimki,  ilmiy  stilda  bir  tom ondan  — 
ilmiy  fikrlash  xususiyati  mavjud,  ikkinchi  tomondan  —  uni  ilmiy 
stilda  ifodalash  m um kin.  B unda  fikr  berilay o tg an d a,  y a ’ni 
yozilayotganda,  uning  tadqiqot  bosqichi  bilan  birga  shakllantirish 
masalasi  ham  hisobga  olinadi.  Shuning  uchun  isbotlash  usullari, 
lo‘ndalik darajasi, oddiy tasvir yoki ommalashtirish darajasi nazarda 
tutiladi.  Shundan  kelib  chiqqan  holda,  ichki  va  tashqi  nutqni  bir 
xilda  baholab  bo ‘lmaydi.  Lekin  ular  orasida  katta  farq  ham  yo‘q. 
Ular bir-birini to ‘ldirib, biri ikkinchisi  uchun zamin yaratadi.  Lekin 
shuni  e’tiborga  olish  lozimki,  tafakkuming  uzil-kesil  ifodasi  tasliqi 
nutqda bo ‘ladi.
Ilmiy  stilning  m uhim   xususiyati  deb  shuni  ko‘rsatish  lozimki, 
ilmiy bayon umumiy va mavhum bo ‘lishiga qaramasdan, mantiqiylik 
yaqqol  sezilib  turadi.  Bundan  ikkinchi  xususiyat,  ya’ni  bu  stilda 
qo‘llanadigan  lisoniy  birliklaming  ishlatilish  darajasi  va  stilga  xos 
bo‘yog‘i  kelib  chiqadi.  Ilmiy  stilning  tipik  bo'lgan  xususiyatlari 
quyidagicha:
1)  terminlaming  qo‘llanilishi;
2)  bir  m a’nolilik;
3)  obrazlilikning  deyarli  bo'lmasligi;
4)  yashirin  emotsionallik;
5)  bayonning  obyektivligi;
6) bayonning  quruq va  qat'iyligi.
Ilmiy  stilda  fanning  turli  sohalariga  oid  ramziy  belgilar, 
raqamlar, jadvallar,  turli chizmalar va  rasmlar qo‘llanishi  mumkin. 
Masalan,  kimyo  fani b o ‘yicha turli  qisqartmalar va  formulalar:  Mg