Amaliy audit

Eksport muomalalarini tekshirish uchun audit dasturi 

№ 

Muomalalar ro’yxati 

Ma’lumot manbalari 

Amalga 

oshirish usuli 

1. 

 

Kontraktlar miqdori va to’g’ri 

rasmiylashtirilganligi 

Kontraktlar 

Tasdiqlash 

2. 

 

Tovarlarni eksportga jo’natish bo’yicha 

muomalalarining to’g’ri va o’z vaqtida 

rasmiylashtirilishi 

Tovar-transport 

nakladnoylari, schyot-

faktura, konosament 

Tasdiqlash 

3. 

 

Eksport muomalari qonuniyligini tekshirish 

Yo’riqnoma, qonun, 

litsenziyalarning 

mavjudligi 

Tasdiqlash 

4. 

 

Eksport muomalalarini amalga oshirishdagi 

ustama smeta xarajatlari me’yorlarini 

Me’yorlar, smetalar, 

ustama xarajatlar bo’yicha 

Analitik 

tadbirlar 

---

361 

 

tekshirish 

analitik schyotlar 

5. 

 

Mahsulot, ish va xizmatlarni eksport 

kategoriyasiga olib borilishi 

Eksport bo’yicha hujjatlar 

Tasdiqlash 

6. 

 

Eksport muomalalarini soliqqa tortish: QQS, 

aktsizlar 

Buxgalteriya hisobi 

ma’lumotlari, eksport 

bo’yicha birlamchi 

hujjatlar 

qayta 

hisoblash 

7. 

 

Eksport muomalalari bo’yicha hisob-

kitoblarning o’z vaqtida amalga oshirilishi, 

debitorlik va kreditorlik qarzlarining 

to’g’riligi 

Xorijiy xaridorlar bilan 

hisob-kitoblar 

ning analitik hisobi 

Tasdiqlash 

8. 

 

Kurslar bo’yicha aniqlash va buxgalteriya 

hisobi va hisobotlarda aks ettirilishining 

to’g’riligi 

Xorijiy xaridorlar bilan 

hisob kitoblarning analitik 

hisobi, MB ma’lumotlari 

Qayta 

hisoblash, 

kuzatish 

Valyuta  izohlari  valyuta  va  tovar  bozorlaridagi  o’zgarishlarni  hisobga  olgan  holda 

to’lanadigan to’lov hajmini belgilaydi. Bu valyuta xavf-xatarlaridan sug’urtalanishning eng ko’p 

tarqalgan usulidir. 

Valyuta  izohlari  egri  va  to’g’ri  valyuta  izohlariga  bo’linadi.  Egri  valyuta  izohi  tovar 

bahosi  xalqaro  hisob-kitoblarda  keng  tarqalgan  valyutada  qayd  qilingan,  to’lov  esa  boshqa  pul 

birligida,  odatda,  milliy  valyutada  amalga  oshirilgan  vaqtda  qo’llaniladi.  Izoh  teksti  taxminan 

quyidagicha bo’lishi mumkin: 

«Qayd qilingan baho AQSh dollarida, to’lov Yaponiya ienasida. Agar AQSh dollari kursi 

Yaponiya ienasiga nisbatan to’lov kuni kelgan vaqtda shartnoma belgilangan kundagi kurslariga 

qaraganda  o’zgarsa,  shunga  munosib  ravishda  shartnomadagi  tovar  bahosi  va  to’lov  summasi 

ham o’zgaradi». 

To’g’ri  valyuta  izohi  shartnoma  valyutasi  va  to’lov  valyutasi  bir  xil  bo’lgan  vaqtda 

qo’llaniladi.  Ammo  to’lov  hajmi  shartnoma  valyutasining  kursi  boshqa  bir  barqaror  valyuta 

kursiga  nisbatan  o’zgarishi  asos  qilib  olingan  holda  belgilanadi.  Bunday  barqaror  valyuta  izoh 

valyutasi, deb ataladi. To’g’ri valyuta izohi valyutani sotib olish qiymatini avvalgi holda ushlab 

turish uchun qo’llaniladi. Bunday izoh matni taxminan quyidagicha: 

«Qayd  qilingan  tovar  bahosi  va  to’lovi  AQSh  dollarida.  Agar  to’lov  muddati  kelgan 

vaqtda Nyu-York valyuta birjasida dollar kursi Yapon ienasiga nisbatan shartnoma belgilangan 

kundagiga  qaraganda  past  bo’lsa,  shunga  munosib  ravishda  AQSh  dollaridagi  tovar  bahosi  va 

to’lov summasi oshadi». 

Valyuta  tavakkalchiligini  sug’urtalashning  yana  bir  turi  bu  forvard  muomalalaridir. 

Bunda  forvard  qoplanishi,  ya’ni  baho  xavf-xatarga  qarshi  sug’urtalanishini  bildiradi.  Forvard 

qoplash  operatsiyalari  valyuta  kursining  o’zgarishi  natijasida  yuzaga  keladigan  xavf-xatarlarni 

sug’urtalash maqsadida o’tkaziladi. 

Forvard valyuta operatsiyalari ikki ish kunidan kam bo’lmagan vaqtda amalga oshiriladi. 

Valyuta bozorida forvard bitimlari amalga oshirilishining quyidagi standart muddatlari mavjud: 

1 hafta; 1 oy; 3 oy; 9 oy; 12 oy. 

Yuqorida  aytib  o’tganimizdek,  valyuta  xavf-xatarlarini  sug’urtalashda  forvard  valyuta 

shartnomalaridan foydalaniladi. 

Masalan,  amerikalik  eksporter  angliyalik  importerga  30  kun  mobaynida  to’lash  sharti 

bilan 1000000 funt sterling mahsulot sotayapti. Shu paytda «spot» kursi - 1900, forvard kursi esa 

- 18500 funt sterling. 30 kundan keyin haqiqatdagi almashuv kursi  - 18700 dollar/funt sterling, 

shartnoma  tuzilgan  vaqtda  eksporterning  buxgalteriya  hisobida  1900000  dollar  debitorlik  qarzi 

sifatida  aks  ettiriladi.  Lekin  eksporterni  valyuta  risklari  tashvishga  soladi.  Shuning  uchun  u 

forvard bitimini tuzishi, ya’ni 18500 dollar/funt sterling kurs bilan konvertirlanadigan dollardagi 

summaga ega bo’lishi mumkin. Shunday qilib, u 50000 dollar sarflab (valyuta tavakkalchiligini 

himoyalash  uchun),  1850000  dollar  mablag’ga  ega  bo’ladi.  Firma  summani  to’laligicha 

---

362 

 

inkassatsiya  qilib  yana  30  kun  kutishi  va  almashuv  kursi  yuqoriroq  bo’lgan  vaqtda  ko’proq 

daromad olishi mumkin. 

Agar (60 kundan keyin) haqiqatdagi kurs 18700 dollar/funt sterling deb oladigan bo’lsak, 

eksporter  boshlang’ich  summadan  (1900000  dollardan)  bir  qancha  kam  bo’lgan  va  forvard 

shartnomasidagi mablag’ (1850000 dollar)dan ko’p bo’lgan 1870000 dollarga ega bo’ladi. Dollar 

kursi  18000  dollar/funt  sterlingga  oshib  ketgan  taqdirda  forvard  shartnomasi  orqali  eksporter 

yanada yaxshiroq samaraga erishgan bo’lar edi. 

Valyuta  tavakkalchiligini  oldini  olishning  yana  bir  turi  bu  valyuta  optsionlaridan 

foydalanishdir. Valyuta optsioni bu qimmatbaho qog’oz bo’lib, u o’z egasi ma’lum miqdordagi 

valyutani belgilangan kurs bo’yicha belgilangan  vaqtda sotish  yoki  sotib olish  huquqini beradi. 

Forvard bitimlaridan farqli ravishda valyuta optsionlari o’z egasiga majburiyat yuklaydi. Valyuta 

optsionining ikki turi mavjud: 

1.  Kol optsion; 

2.  Put optsion. 

Kol  optsion  valyutani  sotib  olish  huquqini  beradi.  Put  optsion  esa  valyutalarni  sotish 

huquqini beradi. 

Optsionning ikki xil standarti mavjud: 

1. 

Evropacha optsion, bunda optsion egasi muddati tugagandan so’nggina uni ishlatish 

huquqiga ega bo’ladi; 

2. 

Amerikacha optsion, bunda optsion egasi optsiondan bitim davri mobaynida qolgan 

vaqtida foydalanishi mumkin. 

Valyuta tavakkalchiligini bartaraf qilishda valyuta optsionidan foydalanila boshlanganiga 

hali  ko’p  vaqt  bo’lgani  yo’q.  Valyuta  optsionidan  foydalanishni  quyidagi  misolda  ko’rishimiz 

mumkin. 

Aytaylik, amerikalik eksporter almashuv kursi 19000 dollar/funt sterling bo’lgan vaqtda 

angliyalik importerga 1000000 funt sterling summadagi tovarni sotishga qaror qildi.  Xuddi shu 

paytda  Filadelfiya  fond  birjasiga  keldi  va  ularga  funt  sterlingni  sotib  evaziga  dollar  olish 

bo’yicha  optsion  shartnomasini  imzoladi  va  25000  dollar  miqdorida  haq  to’ladi.  Importerdan 

1000000  f.st.  olish  vaqtida  ekporter  optsionni  (unga)  sotish  yoki  sotmaslikni  hal  qilish  kerak. 

Agar joriy almashuv kursi 1.9000 dollar/f.st.dan yuqori bo’lsa, ekporter optsiondan voz kechadi, 

chunki  u  f.st.ni  bozor  kursida  konverterlab,  ko’proq  mablag’ga  ega  bo’ladi.  To’g’ri  u  25000 

dollar  yo’qotadi,  lekin  bu  summa  sug’urta  rolini  bajaradi.  Agar  almashuv  kursi  1.9000 

dollar/f.st.dan  tushib  ketsa,  olaylik  1.8000  dollar/f.st.  eksporter  optsiondan  foydalanadi  va  funt 

sterlingni  kelishilgan  kurs  bo’yicha,  ya’ni  1.9000  dollar/f.st.dan  almashtiradi.  Uning  schyotiga 

25000 dollar haq to’langanligi hisobiga 1.900.000 dollar kelib tushadi. 

Audit  jarayonida  e’tibor  qaratilishi  zarur  bo’lgan  holat  shundan  iboratki,  agarda 

tushumlar  qancha  va  qachon  kelib  tushishi  aniq  bo’lsa,  forvard  bitimlaridan  foydalanilishi 

kerakligi  va  aks  holda  optsionlardan  foydalanish  kerakligidir.  Lekin  optsion  forvard 

shartnomalariga  qaraganda  qimmatroq  moliyaviy  vosita  hisoblansada,  O’zbekiston  sharoitida 

ulardan foydalanish hozirgi valyuta bozorlari nobarqaror bo’lgan holatlarida maqsadga muvofiq, 

deb hisoblaymiz. 

Shuni  alohida  aytib  o’tish  kerakki,  eksport  muomalalari  bo’yicha  moliyaviy  natijaga 

ustama  xarajatlar  ham  ta’sir  qiladi.  Bu  boradagi  auditorning  vazifasi  bunday  xarajatlarning 

qonuniyligi  va  maqsadga  muvofiqligini  aniqlashdir.  Ustama  xarajatlar  miqdor  mazmunini 

o’rganish  har  bir  moddaning  smeta  va  baza  davriga  nisbatan  mutloq  va  nisbiy  o’zgarishini 

taqqoslash tahlili orqali o’tkazishdan boshlanadi (10.12 jadval).