ular manbalari umumlashtirib korsatilsa, analitik schyotlarda esa ular
haqidagi malumotlar ularning turlari boyicha alohida-alohida hamda
uch olchov birligi ham qollanilib aks ettiriladi. Tovarlarning umumiy
qiymati 2910 «Ombordagi tovarlar» sintåtik schyotidan olinadi,
yani 30 320 000 som . Shundan, sovutkichlar: «SINO» 2 ta 1
000000 somdan 2 000 000 som, «Îðñê» 8 ta 1 200 000 somdan
9 600000 som, «DAEWOO» 10 ta 8 00000 somdan 8 000000
som, vidåokameralar, «DAEWOO» 2 ta 1 400000 somdan 2 800000
som, «Samsung» 2 ta 1 960 000 somdan 3 920000 som «Philips»
2 ta 2 000000 somdan 4 000 000 somni tashkil etadi. Bu mablaglar
sotish uchun «Ombordagi tovarlar» sintåtik schyotida hisobga olinadi
va har biri uchun alohida-alohida kartochka ochiladi. Mana shu
kartochkalar analitik schyotlar deb ataladi.
Analitik schyotlardagi malumotlarning jami ularni umumlashtiruvchi
sintåtik schyotning malumoti bilan tång kålishi zarurligi - bu
schyotlarning ozaro aloqadorligini va bir-birini toldirib borishini
64
bildiradi. Korxona xojalik mablaglarining tashkil topish manbalarini
ifodalovchi sintåtik schyot va analitik schyotlar ham xuddi shu tartibda
boladi. Anlitik schyotlar korxona mablaglari va ularning tashkil topish
manbalarining har bir turi boyicha alohida -alogida malumot båradi.
Masalan, mashina va uskunalarning eskirishining sintåtik hisobi 0230
«Mashina va uskunalarning eskirishi» schyotida yuritilib, passiv schyot
hisoblanadi.
Korxonada mavjud bolgan mashina va boshqa uskunalarning
eskirishi ularning har biri boyicha alohida yuritiladi. Bu mashina va
uskunalarning eskirishining analitik hisobi ular uchun alohida-alohida
ochilgan inventar kartochkalarda olib boriladi. Analitik hisob yordamida
aniqlangan eskirish summalari jamlanib, sintåtik hisobda 0230
«Mashina va uskunalarning eskirishi» schyotida yuritiladi. Analitik
schyotlarning yigindisi sintåtik schyotga tång boladi.
9. Aylanma (oborot) vådomostlar
Korxonada mavjud bolgan xojalik mablaglari va ularning tashkil
topish manbalarining holati haqida, umuman korxona xojalik faoliyati,
moliyaviy natijalariga baho bårish uchun balans tuziladi. Malumotlarni
balansga kochirishdan oldin hisob ishlari togri yuritilganligini hamda
xojalik moliyaviy holatiga baho bårish va balans tuzish uchun aylanma
vådomostlari tuziladi.
Buxgaltåriya hisobi schyotlari korib otilganidåk, bir xojalik
mablaglari yoki ularning tashkil topish manbalari togrisida malumot
båradi. Aylanma vådomostlar esa buxgaltåriya hisobi schyotlari malu-
motlarini jamlovchi jadvaldir.
Aylanma vådomostlar korxonaning barcha oz mablaglari va ularning
tashkil topish manbalari harakati togrisidagi korsatkichlarni buxgal-
tåriya hisobi schyotlari malumotlari asosida oylar boyicha umum-
lashtirish uchun ochiladi.
Aylanma vådomostlari ikki xil boladi:
1. Sintåtik hisob, sintåtik schyotlari boyicha aylanma vådomosti.
2. Analitik hisob, analitik schyotlari boyicha aylanma vådomosti.
Aylanma vådomostlarida obyåktlarning boshlangich qoldigi oy
davomidagi harakati va oy oxiriga qoldigi aks ettiriladi.
Sintåtik schyotlarda malumotlar umumlashtirilib, faqat pul korsat-
kichida ifodalanadi. Sintåtik hisob, sintåtik schyotlari aylanma vådo-
mostlari quyidagicha shaklda boladi:
65
Analitik schyotlarda esa natura va boshqa olchov birliklari qollani-
lishi ular shaklini quyidagi korinishda bolishini taqozo etadi:
r
a
l
t
o
y
h
c
S
r
a
l
t
o
y
h
c
S
r
a
l
t
o
y
h
c
S
r
a
l
t
o
y
h
c
S
r
a
l
t
o
y
h
c
S
i
m
a
q
a
r
g
n
i
n
r
a
l
t
o
y
h
c
S
g
n
i
n
r
a
l
t
o
y
h
c
S
g
n
i
n
r
a
l
t
o
y
h
c
S
g
n
i
n
r
a
l
t
o
y
h
c
S
g
n
i
n
r
a
l
t
o
y
h
c
S
i
m
o
n
h
c
i
g
n
a
l
h
s
o
B
h
c
i
g
n
a
l
h
s
o
B
h
c
i
g
n
a
l
h
s
o
B
h
c
i
g
n
a
l
h
s
o
B
h
c
i
g
n
a
l
h
s
o
B
q
i
d
l
o
q
)
a
d
m
o
s
(
g
n
i
n
r
a
l
t
o
y
h
c
S
g
n
i
n
r
a
l
t
o
y
h
c
S
g
n
i
n
r
a
l
t
o
y
h
c
S
g
n
i
n
r
a
l
t
o
y
h
c
S
g
n
i
n
r
a
l
t
o
y
h
c
S
i
s
a
m
n
a
l
y
a
)
a
d
m
o
s
(
q
i
d
l
o
q
i
g
r
i
x
O
q
i
d
l
o
q
i
g
r
i
x
O
q
i
d
l
o
q
i
g
r
i
x
O
q
i
d
l
o
q
i
g
r
i
x
O
q
i
d
l
o
q
i
g
r
i
x
O
)
a
d
m
o
s
(
D
Ò
K
Ò
D
Ò
K
Ò
D
Ò
K
Ò
-
t
k
å
y
b
O
-
t
k
å
y
b
O
-
t
k
å
y
b
O
-
t
k
å
y
b
O
-
t
k
å
y
b
O
i
m
o
n
r
a
l
-
a
B -
a
B -
a
B -
a
B -
a
B
i
s
o
h
g
n
a
l
h
s
o
B
g
n
a
l
h
s
o
B
g
n
a
l
h
s
o
B
g
n
a
l
h
s
o
B
g
n
a
l
h
s
o
B
q
i
d
l
o
q
h
c
i
m
i
r
i
K m
i
r
i
K m
i
r
i
K m
i
r
i
K m
i
r
i
K
m
i
q
i
h
C
m
i
q
i
h
C
m
i
q
i
h
C
m
i
q
i
h
C
m
i
q
i
h
C
i
g
r
i
x
O
i
g
r
i
x
O
i
g
r
i
x
O
i
g
r
i
x
O
i
g
r
i
x
O
q
i
d
l
o
q
i
n
o
S
a
m
m
u
S
i
n
o
S
a
m
m
u
S
i
n
o
S
a
m
m
u
S
i
n
o
S
a
m
m
u
S
Analitik schyot qaysi sintåtik schyot doirasida ochilgan bolsa,
uning aylanma qaydnomadagi malumotlari tågishli sintåtik schyot
malumotlari bilan mos kålishi zarur. Sintåntik hisob schyotlari boyicha
aylanma boshlangich qoldiq qatoridagi Dåbåt va Krådit summalari
tång kålishi shart bu tånglik ulardagi korsatkichlar xojalik mablaglari
(aktiv schyotlar) va ular tashkil topish manbalari (passiv schyotlar)
boshlangich qoldiqlarini bildirishi bilan izohlanadi. Aylanma boli-
midagi Dåbåt va Krådit summalari jamining ham tångligi zaruriy
shart bolib, bu tånglik esa xojalik jarayonlarini buxgaltåriya
provodkasi orqali bir vaqtda bir xil summani bir schyotning dåbåti va
ikki schyot kråditida ikki yoqlama yozuv orqali aks ettirishi bilan
izohlanadi. Oxirgi bolimdagi Dåbåt va Krådit summalarning jami
tångligi korxonadagi mavjud bolgan xojalik mablaglar va ular tashkil
topgan manbalarini aylanma qaydnoma tuzilayotgan vaqtdagi miqdor
holatini bildirishi bilan tushuntiriladi.
XULOSA
Schyotlar tizimi xojalik mablaglarini tashkil topish manbalarini,
xojalik jarayoni natijasida ularning tarkibiy, miqdoriy va harakat
jihatidan ozgarib borishini iqtisodiy guruhlash va doimo tåzkor nazorat
qilib borishdir.
Ikki yoqlama yozuv bu xojalik jarayonida vujudga kåladigan
ozgarishlarni schyotlar tizimi orqali ifodalanishidir.
Ikki yoqlama yozuv usulining ahamiyati shundaki, uning yordamida,
hisob ishlari togri yuritilayotganligini nazorat qilib borish imkoniyati
5 R.O. Xolbekov
66
yaratiladi. Xojalik jarayonini bir schyotining dåbåti va ikkinchi
schyotning kråditida aks ettirilishi buxgaltåriya otkazmasi dåyiladi.
Schyotlarni ular malumotlarni qay darajada aks ettirishiga qarab
sintåtik va analitik schyotlarga ajratish mumkin. Sintåtik schyotlarda
xojalik mablaglari va ular tashkil topish manbalari haqidagi malumotlar
umumlashtirib, pul olchov birligida aks ettiriladi. Sintåtik schyotlar
orqali yuritiladigan hisob esa sintåtik hisob dåb ataladi.
Aylanma vådomostlar schyotlarning oy boshiga va oxiriga qolgan
qoldigi hamda oy boyicha aylanma malumotlarga asosan oy oxirida
tuziladi, aylanma vådomostlar sintåtik va analitik schyotlar boyicha
tuzilishi mumkin. Aylanma vådomostda uch juftxonalar mavjud bolib,
ularda har bir schyot boyicha oy boshiga qoldiq, oy aylanmalari va oy
oxiriga qolgan qoldiq korsatiladi. Aylanma vådomostdagi ozaro tånglik
dåbåt va krådit aylanmalari rågistratsiya jurnalining jamiga ham tång
bolishi kårak. Buning sababi har bir xojalik muomalasining summasi
rågistratsiya jurnalida hamda schyotlarning dåbåt va kråditida aks
ettiriladi. Bunday ozaro tånglik katta nazorat ahamiyatiga ega. Aylanma
vådomostning schyotlar boyicha qoldiqlariga asosan buxgaltåriya balansi
tuziladi. Aylanma vådomostlarni tuzish kop måhnat talab qiladigan
jarayon bolib hisoblanadi. Buxgaltåriya hisobi shakllarini va hisob
rågistratsiya usullari takomillashishi natijasida aylanma vådomostlar asta-
såkin yoqola bormoqda. Hisobni zamonaviy tashkil etishda ular istisno
tarzida ayrim hollarda qollaniladi.
Aylanma vådomostlari ikki xil boladi:
sintåtik hisob sintåtik schyotlari boyicha aylanma vådomosti;
analitik hisob analitik schyotlari boyicha aylanma vådomosti.
Tayanch iboralari
Schyotlar råjasi, schyotlar tizimi, schyotlarning oboroti, schyotlarning
qoldigi, balansdagi schyotlar, balansdan tashqari schyotlar, aktiv va
passiv schyotlar, mablag va manba, ikki yoqlama yozuv, oddiy buxgaltåriya
provodkasi, murakkab buxgaltåriya provodkasi, kontraraktiv, kontrarpassiv,
sintåtik hisob, analitik hisob, aylanma vådomost.
Mavzu yuzasidan nazorat savollari va topshiriqlar
1. Buxgaltåriya hisobi schyotlari tizimi nima?
2. Schyotlarning tuzilishini ayting.
3. Buxgaltåriya hisobi schyotlari iqtisodiy mazmuniga kora qanday guruh-
lanadi?
4. Buxgaltåriya hisobi schyotlari vazifasiga kora qanday guruhlanadi?
67
5. Buxgaltåriya hisobi schyotlari balanslari joylashishiga qarab qanday
guruhlanadi?
6. Aktiv schyotlarda oxirgi qoldiq qanday topiladi?
7. Passiv schyotlarda oxirgi qoldiq qanday topiladi?
8. Schyotlarning oboroti dåb nimaga aytiladi?
9. Tranzit schyotlar dåb nimaga aytiladi?
10. Ikki yoqlama yozuv nima?
11. Ikki yoqlama yozuv qachon va kim tomonidan kashf etilgan?
12. Buxgaltåriya provodkasi dåganda nimani tushunasiz?
13. Sintåtik va analitik hisoblarning farqi hamda ozaro bogliqligi ni-
mada?
14. Oddiy buxgaltåriya yozuvi (provodkasi) bilan murakkab buxgaltåriya
yozuvining qanday farqi bor?
15. Aylanma vådomost, uning turlarini ayting.
16. Aylanma vådomostlarning ahamiyati nimada?
68
4- bîb. Baholash va kalkulatsiya
1. Baholash va uning ahamiyati
Buxgaltåriya hisobi usuli elåmåntlaridan biri baholash bolib, uning
ahamiyati butun xojalik miqyosida ham kattadir.
Baholash xojalik mablaglari, majburiyatlar va xojalik jarayon-
larini pul olchov birligida aks ettirish usulidir.
Malumki, korxona faoliyatida ishlatiladigan xojalik mablaglari
va ularning tashkil topish manbalari turli bolib, olchov birliklari,
shakl hamda tuzilishlari, tashkil topishlari har xil korinishga egadir.
Korxona xojalik faoliyatida roy båradigan xojalik jarayonlari natijasida
mablag va ularning tashkil topish manbalari ham miqdor, ham hajm
jihatdan ozgarishi ham tabiiy holdir.
Dåmak, ular hisobining yuritish uchun yagona olchov birligi
puldan foydalanmaslikning iloji yoq. Korxona mulki hisobi yuritilayot-
ganda baholanadi.
«Buxgaltåriya hisobi haqida»gi qonunga asosan, aylanma aktivlarni
baholash ikki xil korinishda amalga oshiriladi:
Haqiqiy tannarxda ishlab chiqarish tannarxi.
Bozor bahosida sotish sof qiymati.
Korxona mulklari baholanayotganda ularning tuzilishi, foydala-
nilishi, ishlab chiqarishda qatnashishi, maqsadli moljali kabi xususiyatlari
etiborga olinadi.
Masalan, savdo korxonalarida tovarlar sotib olish va sotish baholarida
hisobga olinadi.
Yana bir mablag asosiy vositalar hisobi yuritishda quyidagicha
baholardan foydalaniladi.
Boshlangich qiymat asosiy vositalarni xarid qilish, kåltirish,
tashish, ornatish va umuman foydalanish holatiga kåltirish bilan bogliq
bolgan xarajatlar yigindisidan iborat.
Joriy qiymat malum bir muddatga amaldagi bozor baholariga
moslashtirilgan asosiy vosita qiymati yoki manfaatdor tomonlar ortasida
almashiladigan asosiy vosita summasi. Joriy qiymat asosiy vositalarning
qayta baholashishi natijasida vujudga kåladi.
69
Asosiy vositalarning qayta baholanishi esa ikki holat natijasida vujudga
kåladi:
hukumat qaroriga kora;
tasischilar qaroriga asosan.
Qoldiq qiymat bu asosiy vositalarning boshlangich yoki joriy
qiymat bilan jamgarilgan amortizatsiya summasining farqidir.
Tugatish qiymati asosiy vositalarning foydalanish muddati tugashi
natijasida vujudga kålishi moljallanayotgan qiymatdan, hisobdan
chiqarish boyicha kutilayotgan xarajatlar ayirmasidir.
Amortizatsiya qilinadigan qiymat bu asosiy vositalarning bosh-
langich qiymati bilan nazarda tutilayotgan (baholangan) tugatish
qiymati ortasidagi farqdir.
Asosiy vositalarning yuqorida sanab otilgan baholash natijasida
vujudga kåladigan qiymatlari Buxgaltåriya Hisobi Milliy Standartining
(BHMS) 5-sonli standartida kåltirib otilgan.
Xojalik mablaglari baholanayotganda haqiqiylik va bir xillik prin-
sipiga rioya qilinishi shart.
Haqiqiylik prinsipi xojalik mablaglarining somda baholanilishini
togri amalga oshirilishini talab etadi.
Bir xillik prinsipi baholanishida quyidagicha namoyon boladi. Joriy
hisobda mablag qanday baholangan bolsa, balans va hisobotning
boshqa shakllarida aks ettirilganda ham shu bahoda korsatilishi shart.
Yuqorida tovarlar hamda asosiy vositalar baholanishi haqida malu-
motlar kåltirildi. Quyida korxonalarning bazi mulklarini baholanishi
haqida soz yuritiladi.
Matåriallar aylanma mablaglar hisoblanib, ularning korxona xojalik
faoliyatidagi harakati tåz amalga oshadi. Matåriallarning har bir turini
tayyorlash, ularning haqiqiy tannarxini aniqlash, hisoblash kopgina
hisob-kitob hamda vaqtni talab etadi. Matåriallarni baholashda quyidagi
baholardan foydalaniladi: matåriallarning råja bahosi va haqiqiy tannarxi.
Matåriallarning haqiqiy tannarxi va råja bahosi boyicha baholari
ortasidagi farq analitik hisob orqali aniqlanadi va «Matåriallar qiymati
ortasidagi farqlar» 1610 schyotda aks ettiriladi.
Jahonda sarflangan matåriallarning haqiqiy tannarxini aniqlashda
baholashning quyidagi usullaridan foydalaniladi:
FIFO ortacha chamalangan baholar boyicha, birinchi tu-
shum birinchi xarajat;
LIFO ortacha chamalangan baholar boyicha, o[irgi tu-
shum oxirgi xarajat;
70
AVECO îrtacha tannarx.
Buxgaltåriya Hisobi Milliy Standartining 4- sonida matåriallarni
baholashda AVECO usulidan foydalanish tavsiya etilgan.
Majburiyatlar baholanishi tomonlar kålishuviga asosan, pul kori-
nishida aks ettiriladi. Sud qaroriga kora, vujudga kålgan majburiyat
summasi esa sudning tågishli qaroriga asosan aks ettiriladi.
Moliyaviy qoyilmalar joriy va bozor baholarida hisobga olinadi.
Nomoddiy aktivlar baholanganda boshlangich qiymatda, bozor
qiymatida, balans (hisob) qiymatda va hokazolarda hisobga olinadi.
2. Kalkulatsiya buxgaltåriya hisobi usulining
bir elåmånti sifatida
Kalkulatsiya tannarxni aniqlash dåmakdir. Tannarx deganda
mahsulot tayyorlash yoki xizmat korsatish uchun kåtgan xarajatlarning
puldagi ifodasi tushuniladi.
Ushbu usuldan korxona mulklaridan bazilarining hisobini yuritishda
foydalaniladi. Masalan, ishlab chiqarilgan mahsulot, matårial tannarxini
aniqlash.
Shuningdåk, savdo korxonalaridagi muomala xarajatlari, moddalari,
summalarini tovarlar boyicha tågishli ravishda taqsimlashda ham
kalkulatsiyadan foydalaniladi.
Ozbåkiston Råspublikasi Vazirlar Mahkamasining «Tasdilangan
xarajatlar togrisida»gi nizomida xojalik yurituvchi subyåktlar faoliya-
tida vujudga kåladigan xarajatlar tarkibi yoritib bårilgan.
Buxgaltåriya hisobining ushbu usuli boshqa usullar bilan uzviy bogliq
bolgan. Umuman, etibor bårilsa, buxgaltåriya hisobining hamma usuli
ham ozaro uzviy boglangan.
Kalkulatsiya usulining schyotlar tizimi bilan bogliqligi shundaki,
kalkulatsiya qilinishi talab etilayotgan mablag bilan bogliq xarajatlar
tågishli schyotlarda aks ettiriladi.
Baholash bilan kalkulatsiyaning bogliqligi shundaki, kalkulatsiya
orqali aniqlangan tannarxlar baholash korinishida hisobga olinadi.
Turli mablaglar tannarxi kalkulatsiya yordamida aniqlanadi, masa-
lan, måhnat buyumlari, tayyorlangan mahsulot, sotilgan tovar (ish,
xizmat)lar tannarxi ham kalkulatsiya yordamida aniqlanadi.
Barcha mablaglar tannarxi hisoblanayotganda korxona xojalik
jarayonlaridagi taminot, ishlab chiqarish, sotishdagi xarajatlari
hisobga olinadi.
71
Ozbåkiston Råspublikasida ishlab chiqarilgan mahsulot, bajarilgan
ishlar, korsatilgan xizmatlar tannarxini hisoblashning uslubiy asosi
bolib, 1995- yilning 1- yanvaridan amaliyotga joriy qilingan va Vazirlar
Mahkamasining 1999- yilning 5- fåvralidagi 54-sonli qarori bilan qayta
korib chiqilgan «Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ni ishlab chiqarish va
sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish
tartibi togrisida»gi Nizom hisoblanadi
Ushbu Nizomda barcha xarajatlar quyidagicha guruhlangan:
Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar
(bunday xarajatlarga ishlab chiqarishda båvosita qatnashgan xarajatlar
kiradi):
a) båvosita va bilvosita moddiy xarajatlar;
b) båvosita va bilvosita måhnat xarajatlari;
d) boshqa båvosita va bilvosita xarajatlar shu jumladan, ishlab
chiqarish xususiyatlariga ega bolgan ustama xarajatlar.
Ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, ammo asosiy faoliyatdan
olingan foydada hisobga olinadigan davr xarajatlariga kiritiladigan xa-
rajatlar (bunday xarajatlarga ishlab chiqarishda båvosita qatnashmay-
digan xarajatlar kiradi )
a) sotish xarajatlari;
b) boshqarish xarajatlari (mamuriy sarf-xarajatlar);
d) boshqa opåratsion xarajatlar va zararlar.
Xojalik yurituvchi subyåktning umum xojalik faoliyatidan olingan
foyda va zararlarni hisoblab chiqishda hisobga olinadigan xojalik
yurituvchi subyåktning moliyaviy faoliyati boyicha xarajatlari:
a) foizlar boyicha xarajatlar;
b) xorijiy valuta bilan opåratsiya boyicha salbiy kurs tafovutlari;
d) qimmatli qogozlarga qoyilgan mablaglarni qayta baholash;
e) moliyaviy faoliyat boyicha boshqa xarajatlar.
Yuqorida mahsulot tannarxiga kiritiladigan va kiritilmaydigan xa-
rajatlar kåltirib otildi.
Mahsulot tannarxiga kiritiladigan båvosita va bilvosita moddiy
xarajatlar, båvosita hamda bilvosita måhnat xarajatlari, shuningdåk
boshqa xarajatlar moddalari mavjud bolib, ular Nizomda kång yoritil-
gan. Obyåkt tannarxi kalkulatsiya qilinayotganda uning qay darajada
aniq bolishi hisobni togri yuritilishiga, xarajatlarning tågishli
schyotlarda aks ettirilishiga bogliqdir.
Bunga erishish uchun xarajatlar analitik hisobini togri yolga
qoyish, xarajatlar bilan bogliq, xojalikni yaxshi yolga qoyish,
72
shuningdåk, xarajatlar moddalarini guruhlanishini yaxshi ozlashtirib
olish kårak boladi.
Mahsulot tannarxining togri aniqlash uchun xarajatlarni davrlar
boyicha togri taqsimlash kårak boladi. Bunday holat gazåta va
jurnallar uchun korxonalar obunasi davrida, shuningdåk, yangi mahsulot
ishlab chiqarish bilan bogliq xarajatlar sarflangan davrda yuzaga kåladi.
Malumki, korxonalar obunani yilning oxirgi oylarida amalga
oshiradilar, obuna tolovlari ham shu oylarda tolanadi. Vaholanki,
Do'stlaringiz bilan baham: |