1.3. Ikkala asar bosh qaxramonlari qiyofasidagi mushtarak va alohida
xususiyatlar
Ma`lumki o`quvchilar olamida muallimlardan o`zlariga yoqqan va ayniqsa
yoqmaganlariga laqab qo`yish keng tarqalgan. O`tgan asrning boshlarida Kayzer
Germaniyasidagi barcha ta`lim muassasachiligida hukron Kayzer Vilgelm II ning
yakka hukmronligini abadiylashtirishdan iborat maqsadga bo`sundirilgan ta`lim
tizimini o`z tarbiyalanuvchilarni mangu sadoqatga muhabbat ruhida kamolga
yetkazish yotar edi. Kayzer Vilgelm o`z qo` ostidagilarning barchasiga daxshatli
siyosat yuritib, ko`tarinki tantanavorlik ta`lim tizimini umumiy ruhini belgilab
berar edi. Shu sababdan bunday tantanavor siyosatda dabdababozlik va maddohlik
keltirib chiqarishi tayin. O`sha zamon hukmdorlarining kattasidan to kichkinasiga
qadar o`zidan baland martabali amaldorga ko`r-ko`rona sadoqatta bo`lish o`zidan
quyiroq martabali kishilarga bepisandlik bilan muomala qilish xos bo`lgan. Xatto
biz tahlil qilayotgan “Proffessor Unrat” asarida eng quyi tabaqa vakili bo`lmish
Gimnaziya muallimi bundan istisno emas.
Aslida o`sha zamon Germaniyasida o`g`ilbola va qizbollar alohida
gimnaziyalarda tarbiyalanar va bunday bir yoqlamalilik gimnaziya o`quvchilari
9
Parda Tursun “O’qituvchi” T-1972. 401-403 b.
36
bilan muallimlar o`rtasidagi muomalaga o`ziga xos sifatlar kashf etadiki, ulardan
biri tarbiyachilardan o`quvchi bolalarga nisbatan muomalalarda qo`pollik,
mensimaslik va ularni nojo`ya so`lar bilan haqorotlash kabi illatlarga keng yo`l
ochib berar edi. Chunki agar Gimnaziyada o`g`ilbollar va qizbollar birgalikda
ta`lim olgamlarida edi, o`qituvchilarning muomalalarida va murojotlarida biroz
bo`lsada ibo mavjud bo`lish imkoniyati bo`lar edi.
Bu manfur shaxs o`z ma`ruzalarida yuksak tantanavorlik ohangida murojat
qiladi. Asarning o`zidan bir parcha keltiramiz:
Agar men o`z o`quvchilarimga azaldan qolgan klassik nemis ideallarini
bekorchi qolgan odamning fantaziyasi sifatida talqin qilib tushuntirsam,
o`quchilar menga nisbatan ko`rsatgan hurmatni barbot bergan bo`lar edim.
10
Uning nafaqat tashqi qiyofasi va dars o`tish jarayonida ishlatadigan
qurollari ham murg`ak gimnaziya o`quchilarida vahima va qo`rqinch tug`dirishga
yo`naltirilgan. Arzimas fe`l-atvordagi xatolari uchun Unratning qo`lidagi xarita
ko`rsatkichi daxshatli qurolga aylanadi, ya`ni maskur Erlar Gimnaziyasidagi
tarbiyalanuvchilar qattiq tan jazosiga sazovor qilinadi.
Proffessor nafaqat o`quvchilarga nisbatan, balki o`zi bilan baravar huquqli
kasbdoshlariga nisbatan ham bepisandlarcha muomala namoyish qiladi. Qolaversa
o`qituvchining nutqi o`quvchi va talabalar uchun ibratli bo`lmog`i to`g`risida
muxtaram ustozlarimiz o`zma`ruzalarida va o`z amaliyotlarida qayta-qayta
uqtiradilar. Shu sababli muallim Unratning nutqi ham uning qiyofasi kabi
beo`xshov va maza-matrasasiz. Ammo qalbaki sadoqat va yuzaki tantanavorlikni
takidlovchi o`rinli va o`rinsiz tarzda takror va takror ishlatiladigan so`zlarga
to`la.
Uning ma`ruzalarida chunki, xattoki, binobarin, ya`ni, masalan kabi
keraksiz takrorlar yuqoridagi fikrlarimizni ifodalaydi.
Hainrih Mannning bu davrda yaratgan asarlari Germaniyaning o`sha
davrdagi hukmron tabaqalarining munofiqona va tajavuskor niyyatlarini fosh
etishga qaratilgan.
10
H.Mann “Proffessor Unrat”
37
Parda Tursunning “O`qituvchi” romani esa aksincha, bosqinchilik siyosatini
ro`yobga chiqaruvchilarni yetishtirishdan emas, balki yurtimizdagi madaniy
inqilob davrida omi xalqni savodli qilish va ularga bilim berishga
yo`naltirilgandir. Bu roman o`sha davr martabali, boy odamlari bilan
kambag`allar o`rtasidagi munosabat, jamiyatdagi ahloqsizlikni va adolatsiz
siyosatni fosh etishga qaratilgan. Ikkala asarni solishtiradigan bo`lsak, ularda
ham farqli, ham mushtarak tomonlariga duch kelaveramiz.
Yuqorida aytib o`tilgan farqli jihatlaeiga yana qo`shimcha qilib shuni aytish
kerakki, Burjua maktablarida oddiy maktablarda ham proffessorlar ta`lim
berganlar. Bizda esa oddiy maktablaarni tugatganlar ham muallimlik
qilaverganlar. Bu fikrlarimizga bizning qahramon Elmurod yaxshigina misol bo`la
oladi. Chunki bu davrda insitutni tamomlagan proffessorlar u yoqda tursin, SBni
tamomlagan kishilar ham barmoq bilan sanalar edi. Xalqni esa savodsizlikdan
olib chiqish zarur edi. Buning uchun muallimlarlar sidqi dildan xizmat qilar
edilar. Germaniya o`qituvchilarida ham, bizning o`qituvchilarimizda ham bir xil
maqsad, ya`ni bolaga ta`lim-tarbiya, bilim berish asosiy ish bo`lgan.
Ammo ta`lim sohasida ham poraxo`rlikka mukkasidan ketgan insonlar
ozchilikni tashkil qilmas edi. Muallimlar ta`lim oluvchilar orasidagi baland
martabali odamlarning bolalariga qattiq gapirmas, ularni boshqalar kabi jazolamas
edilar. Chunki ularning otalari domlalarni tezda-tezda yo`qlab turar va har gal
kelganlarida nimadir ko`tarib kelardilar. Domlalar shu nazrlar evaziga kun
ko`rardilar.
Bunga misol tariqasida “O`qituvchi” romanidan bir parchani
keltirmoqchiman:
Otinoyi tandirdan yangi uzilgan non va oshqovoq somsalardan sanab
barkashga terdida, dasturxonga o`radi. Bitta non bilan ikkita somsani alohida
o`rab, Elmurodga:
— Barkashdagisini domlasiga bersin. Ro`molchadagisini o`zi yesin.
Sayfulla akangning o`z qo`liga ber. Eshitdingmi?— deb tayinladi.
— Eshitdim!— dedi Elmurod. Otinoyi yana tayinladi:
38
— Maktabxona darchasidan mo`ralab sekin yo`talib qo`y. Uzi chiqqib
qoladi. Ma, obora qol, bolam!
Elmurod Sayfulla o`qiydigan maktabni bilar — hovlidan o`tadigan suv
qurib, hovuz suvi g`urbaqa sallasi bilan ko`karib ketganida maktabxona oldidagi
machit hovuzidan chelaklab suv tashir va har gal borganida pastakkina darchasiga
sariq moyli
QOROZ
yopishtirilgan uydan qurbaqalarning sayrashiga o`xshash
guvillagan tovush chiqayotganini eshitar edi. Bu maktabxona bo`lib,
mullavachalar haftiyak yodlashardilar. Bundan tashqari maktabxona bilan bir
qatorda, «tobutxona» deb atala-digan kichkina bir ayvon ham bo`lib, Elmurod shu
ayvondan odamlarning goho tobut ko`tarib chiqayotganlarini ko`rardi.
Maktabxona va tobutxona deb ataladigan bir-biriga o`xshash bu ikki xunuk
bino va bu erdan eshitilayotgan shovg`in Elmurodning vujudida ko`p yoqimsiz
ta`sir qoldirar edi. Bugina emas, Elmurod «maktabxona» deb ataladigan binoning
«azobxona», «qiynoqxona» ekanini tasdiqlaydigan gaplarni ham eshitardi.
Sayfulla kun sayin bir yangilik topib kelardi.
— Tohirni domla Mansurga ko`tartirib qo`yib, qamchi bilan quymichiga xo`p
savaladi...
— Shokirning qulog`ini ombir bilan buradi...
— Fozilni hovliga yalang`och o`tqazib qo`yib, ustidan sovuq suv quydi...
— Ahmadning kallasiga tayoq bilan soldi. Pirimqulni tepdi. Otaboyning
jag`iga tarsaki qo`yib yubordi...
Sayfulla bunday gaplarni namoyishkorona gapirar, go`yo Elmurodga:
«dunyoda shundaqa jazolar bor, bunga tobing qalay?» deb po`pisa qilayotganga
o`xshardi. Elmurod eshitgisi kelmay, parishon hol erga qarardi. U birovlarning
jazolanganiki zavq bilan gapiradigan Sayfullani o`lgudek yomon ko`rardi.
Bir qo`li bilan barkashli dasturxonni qo`ltiqlab, bir qo`lida tugunni ko`targak
Elmurod machkt hovuzi oldidan o`tib, har galgiday shovg`in-suroni eshitilib
turgan «maktabxona» oldiga keldi-da, asta borib, kunlar isigani uchun qog`ozi
yirtkb tashlangan darchadan mo`raladi va bo`layotgan hodisaga tikilib
qoldi...
39
Bolalar ikki qarich balandligidagi paxsa devor ichida go`yo oxurga
tushganday o`tirardilar. Joy etishmaganidan bir necha bola yuzma-yuz
o`tirishardi. Bolalar sallali, sallasiz, do`ppili edilar. Hammalari boshlarini haftiyak
ustiga egib, bir maqomda silkinib, xilma-xil ovoz chiqarardilar. Xonankng
to`ridagi po`stak ustida ogshog` soqoli ko`ksiga tushgan katta sallali, ola choponli
domla o`tirardi. Domlaning oldida bir necha uzun tayok yotibdi. Bir ko`zkga oq
tushgan domla dam-badam bolalarga o`g`rayib, qo`lini tayoqlarga yugurtirib
qo`yadi.
Maktabxonadagi ahvol Elmurodga qizig` bir tomosha bo`ldi. Sayfulla
darcha tagida o`tirgan bo`lsa kerak, ko`rinmaganidan Elmurod ham shoshilmay
qarab tura berdi. Bolalarning boshlari bir maqomda silkinar, bir nimalar deb
vaysashar, lekin kitobga qaramas, hatto ba`zilarining ko`zlari yumiq, ba`zilari esa
Ko`z qirlari bilan domlaga tikklishgan holda tirsaklari bilan bir-birlarini turtishar,
ko`z qisishar edilar. Ular zerikkanlikdan, bir xildagi so`zlarni takrorlashdan
bezganlaridan shunday qilishardilar. Qora qosh, puchuq bir bola bosh silkitib
vaysagan hg`olda, yonidagi qizil do`p-pili sariq bolani elkasi bilan nuqib imladi
va ular domlaning ko`zini shamg`alat qilib, taglaridagi bo`yradan cho`p sindkrib
oldilar. Domlani ko`z qirlari bilan kuzatgan zg`olda bo`yracho`pning bir yonidan
jindek kertik qilib, «qo`chqor» yasadilar. So`ng ikkovi «qo`chqor urishtira
boshladi». «Qo`chqorlar» endi suzisha boshlagan edi, avval puchuq bola, so`ngra
sariq bola boshida uzun tayoq o`ynab, «shast-shak» etgan tovush eshitilib
qoldi.
Shovqin to`xtadi. Quchkorbozlarning gavdasi oxurga, boshlari oyoqlari
o`rtasiga kirib ketdi. Bu orada Elmurod ham qo`rqib boshini darchadan pastga
qilib oldi.
— Bu yoqqa kel, haromi!—dedi domla, puchuq bolani tayoq bilan turtib.
Bola bo`yin egib domlaning oldiga kelgan edi, elkasidan bir tortib, bolani oldiga
yiqitdi-da, bo`ynidan qisib oldi. So`ng bolaning ochilib qolgan orqasiga savalay
boshladi.
40
— Yana qo`chqorbozlik qilasanmi!— derdi domla, savalarkan.
Bola tavba qilib, bo`kirib yig`lardi.
Elmurod toqat qilolmay, yuzini darchadan chetga o`girdi. Kimdir uni turtdi.
Bu «xalta ko`ylak» kiygan, qoragina bir bola edi. Aftidan nimadandir qo`rqib
turganga
o`xshardi.
— Nima qib turibsan? Kim kerak?—deb so`radi bola,
— Siz ham shu erda o`qiysizmi, aka?—dedi Elmurod.
— Nimaydi?
— Sayfulla akamni imlab qo`ysangiz.
-— Domlagayam ozodlik opkeldingmi?—dedi bola dam dasturxonga, dam
tugunga tikilib va dadil yurib, ochiq eshikka bordi. Bu vaqit ichkarida tartib
o`rnatilib, boyagiday shovqin-suronli vaysash boshlangan edi. Lekin bola ichkari
kirishi bilan domlaning:
— Nega kecha kelmading?—degan o`kirig`i eshitilib, vaysash yana to`xtab
qoldi.
Elmurod yana mo`raladi. Haligi bola eshikka yaqin joyda bo`ynini
egib turardi.
— Qani aytchi, nega kecha kelmading?— deb yana o`kirdi domla.
— Onam betob bo`lib qoluvdi, ro`zg`orga qarashdim,—-dedi asta. Uning
yelkalari titrar edi.
— Yolg`on aytasan, ko`chada o`ynab yugurasan, ablah!—
dedi domla.
— Yo`q, taqsir, yolg`on bo`lsa kalomulla ursin. Surishtirib ko`ring. Onam
betob,—deb yolvordi bola.
Elmurod bolaning elkalarigina emas, butun gavdasi titrayotganini ko`rib:
«Sho`ring qurg`ur kelmay qolganiga qo`rkib turgan ekan-da!» deb o`yladi.
— Paloq!—deb buyurdi domla. Bolalar jim bo`lib qolishgan edi. Bu
gap bilan hammalariga jon kirib, oxurlardan irg`ishib chiqishar ekan: — Paloq,
41
paloq!—deyishib chug`urlashdilar. Sayfulla supaga chiqib, shiftdagi yog`och
qoziqdan ikki
yeridan qayish o`tkazilgan tayoqni oldi. — Endi nima qilishar ekan?— deb
o`yladi Elmurod o`zicha. Mullavachchalar bolani hovliga olib chiqib, tobutxona
eshigi oldiga o`tqazishdi. — Oyoqlariga paloq soling!—deb o`kirdi domla.
Sayfulla bilan yana bir mullavachcha bolaning oyoqlarini qayishdan
o`tqazib tayoqni ko`targan holda ikki boshidan burashdi. Yana biri bolaning
kuragidan bosib turdi.
— Voydod, tavba qildim!—deb faryod soldi bola. Domla bolaning
tovonlariga qamchi bilan tars-tars ura boshladi. Bola yana qattiqroq
voydodladi. Elmurodning butun vujudi uvishib ketdi. Mudhish «tomoshani»
ko`rishga toqat qilolmay, yuzini teskari qildi. Uning yuragi gupillab urar, ko`zlari
kosasidan chig`ayozgan, haddi sig`sa hozir bolani ajratib olgudek vaziyatda edi.
Jazo marosimi tamom bo`lib, bolalar ichkariga kira boshlagach, Sayfulla
Elmurodning oldiga kelib dasturxonni oldi. — Mana bu barkash dasturxon
domlangizga ekan! — deb tayinladi Elmurod va ketish oldida ayvonga
yana bir mo`ralagan edi, eshik oldiga yaqin bir joyda yig`la-ginicha kitobga
engashgan haligi sho`rlikni ko`rib qolib, yuragi yana jizilladi. Sayfullaning
qo`lidan suyunib dasturxonni olayotgan badjahl domlaga, uning qamchi
va tayoqlariga ko`z yugurtirdida, ko`ngli g`ash bo`lib qaytdi. Tez odimlar ekan:
«Shunday qilib o`qigandan ko`ra, o`qimasa nima bo`lar ekan bu bolalar?»—degan
fikr keldi. Hovuz oldidan o`tayotgan edi, qorachagina bir bolani ergashtirib,
maktabxonaga tomon borayotgan birovni ko`rib qoldi. Hozir bo`lgan voqeani
ularga gapirgisi kel-ganday to`xtalib, beixtiyor tikildi. Bolaning niyoz qilingan
kokilining uchi do`ppisidan chiqib, qulog`i orqasidan kalamush dumidek osilib
turardi. Ikkovi ham oq bo`zdan bir xilda yaktak kiyganlarini ko`rib, Elmurod ota-
bola ekanliklariga shubha qilmadi, Yalang oyoqlarini ko`rib: «kambag`allardan
ekan» deb qo`ydi va shuning uchun ularni o`ziga yaqin olib, azobxonaga
borayotganlariga achindi. — O`g`lini o`qishga olib keldi shekilli, qani, borib
ko`ray-chi?— deb qiziqdi Elmurod va yana darcha yoniga
42
bordi.. Haligi kishi o`g`li bilan domla ro`parasida bo`yra ustida tiz cho`kib
o`tirar edi
— Mana, qulvachchangizni olib keldim, taqsir!—de-di bolaning otasi va
domlaga qanchadir buklangan qog`oz pul uzatdi»
— Xo`sh, xo`sh!—dedi domla, pulni olarkan va «muncha oz!» deganday
ko`zlarini katta ochib, pulga tikilibqoldi.
— Oz bo`lsa ham ko`p o`rnida ko`rasiz, taqsir, qolganiga biz qarzdor. Domla
pulni choponi ichidan boylangan belbog`iga qistirdi-da, sinovchi nazar bilan
xo`mrayib bolaga bir nafas tikilib turdi.
— O`g`lingiz beadab bolalardan emasmi?—deb so`ragan edi, haligi odam
javobni ilgaridan o`ylab qo`yganday donalab dedi:
— Qo`limizdan kelgancha adab berdik. Endi bundan buyon
qulvachchangizning ixtiyori qo`lingizda — qandog` ta`lim, qandog` adab lozim
bo`lsa, ayamang, taqsir. Eti sizniki, suyagi bizniki...
— Voy, shunaqa otalar ham bo`lar ekan!—deb ajab-landi Elmurod, qaytar
ekan.—«Eti sizniki, suyagi bizniki!» deydiya. Domla bolasining etini
yesayam maylimish...
Sayfulla maktabdan keldi. Oshxona oldida o`tin yorayotgan Elmurod ona-
bolaning gapiga quloq soldi.
— Domlang kimni urdila?— deb so`radi otinoyi.
— O`g`ri ko`chadagi mahsido`zning o`g`li Salimni. Ayb o`zida. Bir kun
kelmay qoldi. Kelmagandan keyin domlaga «ozodlik» olib kelish kerak-da.
Bu bo`lsa shumshayib, ikki qo`lini burniga tiqib keldi. Domla uch miri pul yo
bitta qatlama keltirib qo`yganga sira indamaydilar. Sho`xlik qilsa ham
indamaydilar. Bo`lmasa sal bahona bilan uraveradila. — Ha, axir, domlayam
o`lsinmi? Qo`lga qaraydi, berganga yarasha muomila qiladi-da.
Kambag`aldirda, sho`rlik... Bitta nonga zor odamlar ko`p. Kim? Miskarni o`g`li
dedingmi?
11
11
Parda Tursun “O`qituvchi” T-1972. 70-71b.
43
Elmurod bilsa, maktabda kaltak ko`proq domlaga «ozodlik» keltirmaganlar
boshiga tushib turar ekan.
Muallimlar tomonidan olinadigan bu kabi poralardan va amaldorlarga
“paxta” qo`yishliklardan gimnaziya proffessorlari ham istisno emas edi.
Asarlar mazmunidan ko`rinib turibdiki ta`lim oluvchilarni jazolash har
ikkala millat muallimlariga ma`lum davrda xos bo`lgan usuldir. Bu usul esa
o`quvchilarni jazolanishdan qo`rqitib bo`lsa ham, yaxshi o`qishga undagan
omillardan bo`lganligi ravshanlashadi. Madaniy inqilob davrida yurtimizda
bolsheviklar yurgazgan ta`lim-tarbiya siyosatini ijrochisi bo`lgan Elmurod kabi
ilg`or pedagoglar o`zlari guvohi bo`lgan eski maktab tarbiya usullaridan, ayniqsa
jazolash usulidan voz kechganligi namoyon bo`ladi. Aksincha u rag`batlantirish
usuliga tayanishi asarning ko`p voqealari misolida oydinlashadi.
Qiyosiy usul bilan tahlil qilinayotgan bu ikkala asar bosh qahramonlari
qiyofasida ular bajarayotgan ijtimoiy vazifa tufayli o`xshash xususiyatlari
bilan bir qatorda ularga berilgan ijtimoiy topshiriq xojayinlari bolmish
siyosiy tuzum tabiatidan kelib chiqadigan alohida xususiyatlar ham ya`ni
farqlar ham mavjud bolishi tushunarli xoldir. Mazkur BMI doirasida tahlil
qilinayotgan ikki asarning markaziy obrazlariga umumiy bo`lgan belgilar
umum e`tirof etilgan xolatlardan kelib chiqadi. Bunday mushtarak sifatlar va
oxshashliklar anchagina ko`lamda namoyon bo`ladi.
Birinchidan ta`limiy mavzudagi bu prozaik asarlarning yetakchi
qahramoni bolmish har ikkala o`qituvchi orginalchilar ikki asarda
``Schulpressor`` ya`ni ta`lim muassasasining professori, “O`qituvchi”
romanining yetakchi qahramoni muallim degan nom bilan tanildi.
1.4. “Proffessor Unrat” qissasida “gimnaziya” o`qituvchisi obrazining talqini
“Proffessr Unrat” asari Haynrix Mann ijodidagi tanqidiy realistik davrning
boshlang`ich pallasida yaratilganligi bilan boshqa asarlardan ajralib turadi.
44
“Proffessor Unrat” asarining muallifi bo`lgan Haynrix Mann o`zi o`qib
yurgan gimnaziya va maktablarda boshidan kechirgan hayotiy voqealar asosida
hukmdorlarga malaylarcha mute bo`lib ketgan muallimlarning tipik qiyofasini
yrata bilgan. Uning ushbu asardagi qahramonlari orasidagi sog`lom fikrli
tarbiyachi yoki katta yoshdagi ijobiiy fikrlay oladigan va kelajak avloddan insoniy
kamolot yo`lini ko`rsata oladigan tarbiyachilar deyarli yo`q. Chunki urush
vasvasasi boshlanib kelayotgan va yosh avlodni dunyoga hukmron bo`lishga
intiluvchi hukmdorlarning buyrug`iga so`zsiz itoat qiladigan yugirdaklarni,
boshqacha aytganda sohta vatanparvarlarni tarbiyalash ishiga da`vat qilgan ta`lim
tizimida adolatparvar va tinchliksevar muallimlarga joy topilmas edi.
Muxtaram yurtboshimiz I.A.Karimov 2-jahon urushida fashistik Germaniya
ustidan qozonilgan g`alabani 70 yilligiga bag`ishlangan va Toshkentdagi Xotira
hiyobonidagi Ommaviy Axborot Vositalari muxbirlariga bergan intervyusida
qayta-qayta ta`kidlanganidek , mustaqil mamlakatimiz ta`lim-tarbiya tizimi
oldida kelajak egasi bo`lmish yosh avlodni mehnatsevar, to`g`riso`z, halol,
elparvar va bag`ri keng insonlarni tarbiyalashdek vazifa turadi. Ana shu ezgu
maqsad yo`lida mamlakatimiz ta`lim tizimining hamma bo`g`inlarini yuqoridagi
oliyjanob vazifani og`ishmay bajarish yo`lida barcha ishlar tashkil qilinganligini
guvohimiz.
Yuqoridagi bajarilgan tahlilga qo`shimch tarzda Haynrix Manning boshqa
asarida markaziy qahramonining tarbiyachilari bilan uning orasidagi munosabatni
bajargan tahliliy tajribamizga qiyoslab ko`rsak, chiqarmoqchi bo`lgan xulosmiz
uchun yetarli dalillar keltirgan bo`lamiz. Bunda gap Haynrix Mann hajviy
ijodining yuksak cho`qqisi hisoblanmish “Sodiq fuqaro” romani haqida ketadi.
„Haynrix Mann hajviyotining «Imperiya» trilogiyasining birinchi romani
«Sodiq fuqaro» (1914)dir. Unda zo`ravonlik va monarxiya tartiblarining
himoyachisi, «mas`uliyatni his etmaydigan shovinist» obrazi yaratiladi.
Romanning bosh qaxramoni Didrix Gessling. Ijtimoiy hayotdan uzoq, qo`rqoq,
filistr-meshchan bu odam ekspluatator bo`lib qolgach, jamiyat taraqqiyoti uchun
xavfli kishiga aylanadi.
45
Yozuvchi, Didrix Gessling xarakterini yuzaga keltirgan yaramas muhitni,
yomon ta`sirni ko`rsatadi. Kichik bir qog`oz fabrikasiga xo`jayinlik qilgan otasi
oilada qo`pol bir odam bo`lgan. Lapashang Didrix otasidan qo`rqadi va shu tufayli
hurmat qiladi. Didrix maktabga ham yig`lab borardi. Darslarini bilmagan vaqtda
ko`zlariga yosh oladi. Bunday holat naf keltirgach endi bu narsa odat tusiga
kiradi. Maktabni bitirgach, Berlinga o`qishga boradi. U yerda millatchi burjua
yoshlar tashkiloti «Yangi tevtoniya» safiga kiradi..
Didrix voyaga yetgach, uyida zulm o`tkazuvchi zolim erga aylanadi. U
xotinini o`ziga tobe tutadi, ona esa bolalarini o`ziga bo`ysundiradi. Didrix
bolalarini kichik xonaki itga ozor berishga o`rgatadi. Otasi vafotidan so`ng o`zini
erkin tutgan Didrix fabrikaning egasi bo`ladi va ishchilarni qattiq ekspluatatsiya
qilishi natijasida katta foyda ola boshlaydi.
Didrix o`ziga bo`ysunuvchilarga nisbatan o`ta qo`pol va shafqatsiz,
aksincha o`zidan yuqori turuvchi amaldorlarga esa, itoatkor shaxs. Bir kuni u
Berlinda kayzerning o`tib ketayotganini ko`rib qoladi. Turgan joyi balchiq
bo`lishiga qaramay, o`sha yerda tiz cho`kib, imperator Vilgelmga ta`zim qiladi.
Bu esa unga sodiq fuqaro ekanini bildirar edi. Didrix ishchilarga «ichki dushman»
deb, ularning o`z ahvollarini yaxshilashga qaratilgan har bir harakatiga «isyon»
deb qaraydi, ularni «yanchib tashlash»ga undaydi. «Biz qo`rqmaymiz, kayzer biz
bilan», deb chiranadi. Unda agressorlik kuchli, ayni chog`da mehnatchilardan
qattiq qo`rqadi ham.
«Sodiq fuqaro» romanida Haynrix Mann nemis meshchanlarining ayanchli
hayotini, burjuaziyaning millatchilik, bosqinchilikdan iborat siyosatini masxara
qildi. Didrix Gessling nemis hukmron tabaqalarining munofiqlik va yovuzliklarini
aks ettirgan tipik obrazdir.
Takror keltirilgan yuqoridagi dalillar asosida dastlabki xulosa qilish
mumkunki, XX asr dastlabki choragida Germaniya ta`lim-tarbiya tizimida
shunday bir yagona qoidaga amal qilingan edi. Bu tamoilga amal qilingan ta`lim-
tarbiya siyosati tajavuskor millatchilik va bosqinchilik siyosatni ro`yobga
chiqaruvchilarni tarbiyalab yetishtirishga yo`naltirilgan edi.
46
Do'stlaringiz bilan baham: |