Ш. А. ДЎстмуҳамедова, З. Т. Нишанова, С. Х. Жалилова

Абу 
Райҳон Беруний асарларида ҳам ўз аксини топган. Унинг фикрига кўра, 
билим олиш учун ўқувчиларда аввало интилиш ва қизиқиш бўлиши керак. 
Дарҳақиқат, ниманидир ўрганиш, тадқиқ қилиш учун инсонда интилиш, 
ҳаракат ва қизиқиш бўлмаса, у ҳеч нарсага эриша олмайди. Илм олишнинг 
муҳим йўлларидан бири инсон ҳаммани ўзига дўст тутиши ва бошқа 
инсонларга ҳам яхшилик қила олиши лозим. Олимнинг мазкур фикрларини 
фан тилида ўқув фаолиятига нисбатан эҳтиёж туғилсагина ўқув мотивлари 
шакллантирилиши мумкин, дея талқин қилса бўлади. 
Беруний илм олишда ахлоқий покликни юқори ўринга қўйиб, таълим 
ва тарбияни бир хил изчилликда олиб борганлар комил инсон даражасига 
эришадилар, дейди. Беруний ўқитиш учун муаллим ўз малака ва 
билимларини доимо орттириб, замонга мослашиб бориши лозимлигини 
уқтиради. У китоб ўқиш усулларига алоҳида эътибор қаратади. Китобларни 
шунчаки эмас, фикрлаб, кичик-кичик бўлимларга бўлиб ўқиш ва 

---

умумлаштириб бориш кераклиги ҳақида маълумотлар беради. Беруний 
ўқитишда фақат индуктив (умумий хулоса) йўли билангина эмас, балки 
дедуктив (жузъий хулоса) йўли билан ҳам иш тутиш лозимлигини 
таъкидлайди, зотан бундай ўқишда тафаккур кенгайиб, билимлар ортиб 
боради. 
Абу Райҳон Беруний ўқитувчилар ўқувчининг эътиборини таққослаш, 
қиёслаш каби операцияларга қаратишлари лозимлигига алоҳида аҳамият 
беради. Зотан, бугунги кунда ҳам онгли, ифодали, тўғри ва тез ўқиш ҳозирги 
замон ўқувчиларининг саводли бўлишларини таъминловчи асосий таркибий 
қисмлардандир. 
Абу Райҳон Беруний илм олишда такрорлашга зўр бериб, ёш 
ўқувчиларни толиқтириб ва зериктириб қўймасдан, турли психологик 
усулларни қўллашни, шу орқали уларнинг тафаккурини бойитиб, 
билимларини чуқурлаштира боришни илгари сурган буюк зотдир. Яъни 
ўқишга нисбатан бўлган қизиқишни сўндирмаслик учун болаларнинг ёшига 
хос психологик хусусиятлар албатта инобатга олиниши кераклигини
эътироф этади. 
Берунийнинг тафаккур операциялари - анализ, таққослаш, 
умумлаштириш кабиларни шакллантириш орқали ўқишга қизиқиш уйғотиш
ҳақидаги фикрлари то ҳозирги кунгача ўз аҳамиятини йўқотгани йўқ. 
Шарқнинг бошқа бир йирик олими