Ma’ruza matnlari

 
 
4.Sintagmatik  munosabat.  Yana  yuqoridagi  qulf  va  kalitlar  haqidagi 
misolga  qaytamiz.  Kalitlararo  munosabat  paradigmatik  munosabatga 
qiyoslangan edi. Qulf va kalit orasidagi munosabat sintagmatik munosabatga 
o‘xshaydi. Kitob... berdi gapi tarkibiga kirgan tushum kelishigi shakli kitob so‘zi 
bilan sintagmatik munosabat asosida sintaktik aloqaga kirishgan. 
Til  birliklarining  chiziqsimon,  ketma-ketlik  aloqasi  sintagmatik 
munosabat  deyiladi.  Aslida  sintagmatik  munosabat  ham  lisonda  imkoniyat 
sifatida  yashaydi.  Masalan,  [kitob]  leksemasining  qanday  so‘zlarni  biriktira 
olish  va  qanday  so‘zlarga  birika  olish  (valentlik)  imkoniyati  uning  lisoniy 
mohiyatida mavjud.  
Sintagmatik munosabatni sintaktik aloqadan farqlash lozim. Sintagmatik 
munosabat lisoniy birlikning valentlik (birikish, biriktirish) imkoniyati bo‘lsa, 
sintaktik  aloqa  bu  imkoniyatning  nutqiy  voqelanishi.  Gap  tarkibidagi 
bo‘laklarning nutqiy hokim-tobelik aloqasi leksemalarning lisoniy sintagmatik 
munosabati  asosida  sintaktik  aloqa  sifatida  shakllanadi.  Masalan,  o‘qimoq 
leksemasi  kitob  leksemasi  bilan  birikish  imkoniyatiga  ega.  Бу  имконият 
китобни  ўқимоқ,  ўқилган  китоб,  Китоб  ўқилди  нутқий  ҳодисаларида 
синтактик алоқага айланган. 
Demak,  sintagmatik  munоsabat  va  sintaktik  aloqani  butunlay  boshqa-
boshqa  hodisalar  deb  ham,  shuningdek,  bir-biriga  aynan  tenglashtirish,  bir-
birini  qoplovchi  tushuncha  sifatida  qarash  ham  mumkin  emas.  Sintagmatik 

---

Ma’ruza matnlari.  
 
43 
munosabat  va  sintaktik  aloqa  butun-bo‘lak  munosabatida.  Boshqacha 
aytganda, sintaktik aloqa – sintagmatik munosabatning bir ko‘rinishi. 
Demak,  lisoniy  birliklarning  shartli  vertikal  aloqasi  paradigmatik 
munosabat  bo‘lsa, gorizantal aloqasi sintagmatik munosabat deyiladi.