Ma’ruza matnlari

Abdulla Qodiriydan 
 
 
Bo‘yoqsiz  leksika.  O‘zbek  tili  lug‘at  tarkibidagi  leksemaning  ko‘pchiligi 
so‘zlovchining hissiy munosabatini ifodalovchi bo‘yoqdan xoli bo‘ladi. Bunday 
birlik  bo‘yoqsiz  leksema.  Masalan,  bor,  yo‘q,  katta,  mazali,  daryo,  urmoq, 
chiroyli, tez, husn kabi  leksemalar  borliq  hodisalarini  boricha  aks  ettiradi  va 
unga  so‘zlovchining  munosabatini  ifodalamaydi.  Boshqacha  aytganda, 
bo‘yoqsiz  leksemaning  kishi  hissiy  munosabatini  ifodalovchi  ifoda  semalari 
nol  darajada  bo‘ladi.    Biroq  bu  leksemaning  bo‘yoqsizligi  nisbiy,  ya’ni  faqat 
lisonda.  Nutqda  har  qanday  bo‘yoqsiz  leksema  ham  bo‘yoq  kasb  etishi 

---

Ma’ruza matnlari.  
 
139 
mumkin. Masalan, katta leksemasining lisoniy mohiyati – sememasi bo‘yoqsiz. 
Biroq u nutqda boshqa nolug‘aviy tajallilar bilan qorishib, bo‘yoq kasb etadi. 
Dengiz  k-a-tta  edi  gapida  fonetik  tajalli  ta’sirida  katta  leksemasi  bo‘yoqdor 
nutqiy birlikka aylangan.