Ma’ruza matnlari

Mustaqil o‘qish uchun 
Ilk qadam 
1954-  yilda  Jorjtaun  universiteti  (AQSH)  olimlari  qiziq  bir  tajriba  o‘tkazishdi.  Ular  EHM 
(elektron  hisoblash  mashinasi)ga  matnni  bir  tildan  boshqa  tilga  tarjima  qilish  topshirig‘ini 
“o‘rgatishdi”.  To‘g‘risi,  o‘shanda  mashina  matndagi  bittagina  so‘zni  tarjima  qila  oldi.  Lekin 
mashinaning  inson  tilini  “egallashi”  sari  ilk  qadam  qo‘yilgan  edi.  bugungi  kunda  kompyuter 
tarjimasini  “mashinasi  tarjimasi”  deyilishi  bu  ishni  amalga  oshiruvchi  texnika  dastlab  mashina 
(EHM) bo‘lganligi bilan bog‘liq.  
 
 
Leksikaning  ochiqligi  va  dinamikligi  unga  tarixiylik  nuqtai  nazaridan 
munosabatda  bo‘linganda,  yaqqol  ko‘zga  tashlanadi.  Masalan,  ayrim  so‘zlar 
passivlashib  qolgan  bo‘lsa,  ayrimlari  til  “muzeyi”  eksponatlari  javonlaridan 
o‘rin  olgan.  Agar  til  muzeyi  tashkil  qilinadigan  bo‘lsa,  undan  bugungi  kunda 
unutilib borayotgan ardam, emgak,  o‘klalmoq kabi so‘zlar anglatgan ma’nolari 
va  qo‘llanish  o‘rinlari  hamda  darajasi  bilan  o‘z  aksini  topgan  bo‘lur  edi. 
Bugungi  kunda  tilimiz  leksikasining  ko‘plab  so‘z  va  iboralari  o‘zining  ana 
shunday virtual yoki moddiy saqlanish usullariga ehtiyoj sezmoqda.  
Leksik  birliklar  to‘satdan  “g‘oyib  bo‘lmaydi”,  u  avval  sezilarli  ravishda 
passivlashadi, keyinchalik arxaizm va istorizmlarga aylanib boradi. Leksikaga 
yangi  kirib  kelayotgan  so‘zlarning  tilga  singishi  ham  sekinlik  bilan  kechadi. 
Chetdan  so‘z  qabul  qilish  bu  jarayoni  o‘ziga  xos  qonuniyatlarga  ega  bo‘lib, 
kirib  kelayotgan  so‘zlar  tilning  ichki  talablariga  javob  berishi  kerak. Ulardan 
ayrimlarini keltiramiz: 
1)  farqlanish.  Til,  avvalo,  yozma  va  og‘zaki  nutqqa  ayricha  talablarni 
qo‘yadi.  Masalan,  dorixona  so‘zi  yozma  nutqqa,  o‘zlashma  apteka  esa  og‘zaki 
nutq uchun xos. Lekin ikkalasi ham meyoriy hisoblanadi. 
2)  qulaylik.  O‘zbek  tilida  oblast  va  viloyat,  plan  va  reja,  programma  va 
dastur  so‘zlaridan  ikkinchilari,  qaysi  tilga  mansubligidan  qat’i  nazar,  talaffuz 
va imlo jihatidan qo‘lay. Shuning uchun til qulay variantni tanlaydi; 
3)  zamonaviylik.  Imlo  qoidalarida,  tilning  muosir  izohli  va  imlo 
lug‘atlarida  u  yaratilayotgan  davr  ruhi  aks  etishi  katta  ahamiyatga  ega. 
Masalan,  bek  so‘zini  polkovnik,  beklarbegi  birikmasini  polkovnik,  qozi  so‘zini 
sudya so‘zlari olishi yangi zamon talabidir. 

---

Ma’ruza matnlari.  
 
82