Mashinasozlik tехnologiyasi

Tenzorezistorli  
Yelimlangan  tenzorezistorlarning  buralishiga  ishlovchi 
berilgan 
momentga 
bog‗liq 
elektr 
qarshiligini 
o‗zgartiruvchi element.  
Tokli (tokga oid) 
Maydonni  doimiy  qo‗zg‗atishdagi  burovchi  moment  bosh 
yuritma dvigatelining yakor (langar) 1 tokiga proporsional 
bo‗ladi. 
Kesish kuchini o‗lchash uchun datchik mumkin qadar kesish zonasiga va 
sezgir  element  orasida  joylashgan  mexanik  uzatuvchi  qurilma  kesish  kuchini 
o‗lchash  jarayoniga  yomon  ta‘sir  qilishi  mumkin.  Shu  bilan  birga  dastgox 
shpindeli tayanchiga yoki supportga deformatsiyani o‗lchash uchun tenzo yoki 
pezodatchik  o‗rnatilsa  dastgoh  bikrligini  ancha  pasaytiradi.  Qaysiki  datchikni 
sezgirligini oshirish uchun o‗rnatiladi. 
Magnit elastikligi effektini qo‗llashga asoslangan tashxislashning elastik 
kuch sistemasi yanada keng qo‗llanilmoqda. 
Magnito  elastik  effekt  deb  mexanik  kuchlanishlar  (cho‗zilish,  qisilish, 
surilish yoki buralish) ta‘sirida qattiq ferromagnit jismning magnit xususiyatlari 
o‗zgarishi tushuniladi. Agar g`altakni magnit elastik aktiv serdechnigi bo‗ylama 
yo‗nalishida  ma‘lum  kuch  bilan  yuklatilsa  uni  uzunligi  qisqaradi  va  elastiklik 
moduliga  mos  ravishda  uni  magnit  o‗tuvchanligi  ham  o‗zgaradi,  bundan 
tashqari magnit gisterezis va qarshilikni sezishi o‗zgaradi. 
Doimiy  kuchlanishda  magnit  induksiyasi  serdechnikni  mexanik 
yuklanishi funksiyasi sifatida ko‗rinadi: 
В=f(G,H)          va   
μ
r
=1В/ μ
о
Н, 
Bu yerda: 
V – magnit induksiyasi; 

---

μ
r
 - nisbiy o‗tuvchanlik; 
G – mexanik kuchlanish. 
Mexanik  kuchlanish  natijasida  o‗tuvchanlikni  o‗zgarishi  magnit  elastik 
serdechnikli  altakni  qarshiligiga  bog‗liq  bo‗ladi  va  quyidagi  formula  bilan 
aniqlanadi: 
R=R=jWL 
Bu yerda: 
R=R
0
+R
v
=R
L
+R
w
+Rn 
yoki  
R
v
=K
n
*f* μ
v
+K
W
f
2
* μ
r
+K
n
f μ
r
 
Bu yerda: 
R
o
 – doimiy tokning qarshiligi; 
R
v
 – sizish qarshiligi;  
f – chastota; 
μ
r
 – o‗tuvchanlik;  
K – konstanta; 
L – gisteriz sizish; 
W – uyurmali tok natijasida sizish; 
n- harakat tugagandan keyingi sizish. 
G`altakning induktivligi  
L=W
2
Gm=K μ
r
 
Bu yerda: 
W – o‗ramlar soni; 
G
m
 – magnit o‗tkazuvchanlik. 
Shu  bilan  birga  shuni  hisobga  olishimiz  kerakki,  aktiv  va  reaktiv 
qarshilikni tashkil qiluvchilari o‗tuvchanlik μ
r
 ga bog‗liq. Bundan tashqari, shu 
bilan  birga  kuchlarni  o‗lchash  uchun  transformator  effektidan  foydalaniladi. 
Agar birlamchi o‗ramga doimiy ta‘minlovchi kuchlanish hosil bo‗ladi. 
U=U
1
(K
1
+KF). 
Bu yerda: 
U, U
1
 – birlamchi va ikkilamchi kuchlanish; 
K
1
 – uzatish koeffitsienti; 
K – doimiy; 
F – kuch. 
Magnitli  elastik  effektli  kuch  o‗lchovchi  o‗zgartirgichlarini  qurish  va 
tashxislash sistemasi keng qo‗llanilyapti. 
Bu  o‗zgartirgichlar  oddiy  va  ishonchli  konstruksiyaga  ega,  kuchli  chiqish 
quvvatiga  ega va shuning uchun keng qo‗llanilyaati. Metallarga ishlov berishda 

---

kesish  kuchini  aniqlash  uchun  optik,  simli  va  induktiv  kuch  datchiklari  o‗zini 
chiziqli emasligi va konstruktiv murakkabligi sababli keng qo‗llanmagan. 
Kesish kuchi va kesish tebranishlarini o‗lchash aniqligini oshirish uchun, 
shuningdek  ularni  taxlil  qilish  uchun  pezoelektrik  o‗zgartirgichlar  keng 
qo‗llanilmoqda,  ya‘ni  bu  o‗zgartirgichlarda  sezuvchi  element  sifatida 
monokristall  va  polikristall  materiallardan  foydalaniladi.  Ular  pezoelektrik 
xususiyatlarga  ega.  Pezoelektrik  o‗lchovchi  o‗zgartirgichlarni  ishlashi  to‗g‗ri 
pezo  effektni  qo‗llashga  asoslangan.  Ya‘ni  ayrim  materiallar  xossalarida 
(pezoelektriklarda) ularga qo‗yilgan kuch ta‘sirida zaryad generatsiya qiladi. 
Pezoelektrik 
o‗zgartirgichni 
tadqiq 
qilinayotgan 
oboektga 
o‗rnatganimizda  u  oboektning  tebranishini  qabul  qiladi.  Natijada 
inertsiyalangan  elementni  tinchlik  xolatini  saqlashga  urinishi  natijasida 
pezoelement F=ma inertsiya kuchi ta‘sirida deformatsiyalanadi.  
Bu yerda m - inertsiyalanuvchi elementning massasi;  
a – oboektni tezlanishi.  
Pezoelementni    deformatsiyalanishi  va  buni  natijasida  elektr  zaryadini 
hosil bo‗lishi tezlanishga proporsionaldir.  
Pezoelektriklarni asosiy ustuvorligiga quyidagilarni kiritishimiz mumkin: 
-ishchi chastotasini keng diapazondaligi;  
-tebranishga va urishga chidamliligi; tuzilishini oddiyligi;  
-magnit  maydoniga  sezgirligi  ozligi,  yuqori  temperaturaga  chidamlik  va 
kichkina o‗lchamdagi o‗zgartirgichlarni yaratish mumkinligi.  
Asosiy kamchiligi esa chiqishdagi katta qarshilik; chiqishdagi signalning 
kabel  uzunligiga  bog‗liqligi,  dinamik  jarayonni  doimiy  tashkil  qiluvchilarini 
o‗lchay olmasligi. 
Pezoelektrik  elementning  o‗zgartirish  koeffitsienti  rezonans  bo‗luvchi 
tebranishlarni  chastotasini  kvadratiga  teskari  proporsional  tadqiq  qilinayotgan 
texnologik jarayonni chastotasi spektrini yuqori chegarasi quyidagi ko‗rinishda 
bo‗ladi. 
η=1/ [1 – (f/f
0
)] 
f,f
0
 – mos ravishda joriy va rezonans chastota Gs.  
Past  chastotadagi  va  tezlanishi  oz  bo‗lgan  tebranishlarni  o‗lchash  uchun 
yuqori  koeffitsientni  o‗zgartirib  berishga  qobiliyatli  o‗zgartirib  beruvchilar 
kerak.  Shu  bilan  birga  quyidagilarni  hisobga  olish  kerak,  ya‘ni  o‗lchash 
aniqligiga quyidagi faktorlar ta‘sir qiladi: o‗zgartirgichni oboektga qotirish usuli 
va  sifati,  chiquvchi  kabelni  tebranish  imkoniyati,  temperatura,  o‗zgaruvchan 
elektr maydoni, mexanik deformatsiya, akustik shovqin, bosimni o‗zgarishi, tok 

---

o‗tkazuvchi  elementlarga  namlikni  kirishi.  Pezoelektrik  o‗lchovchi 
o‗zgartiruvchilarni  turli  xil  xalaqit  beruvchi  elektrik,  akustik  va  mexanik 
shovqinlarga sezgir emasligi kesuvchi asboblarni tashxislash sistemalarida keng 
qo‗llanilmoqda. 
Kesuvchi asbobning yeyilishi kesish jarayonini parametrlariga katta ta‘sir 
qiladi  (kuch,  temperatura,  titrash  va  boshqalar)  bundan  tashqari  chiquvchi 
parametrlarga (musta‘kamlik, yuzani sifati).  
Yeyilishning  o‗lchash  to‗g‗ri  yoki  bilvosita  usul  bilan  amalga  oshirilishi 
mumkin.  №3  jadvalda  kesuvchi  asbobni  yeyilishini  nazorat  qilishda  asosiy 
o‗lchovni  o‗zgartirgichlar  sxemalari  keltirilgan.  Yeyilishni  o‗lchashda  orqangi 
yuzadagi  yeyilishni  o‗lchami  olinadi  va  uni  chegarasi  0,1  dan  1  mm  gacha 
belgilanadi. 
O‗tmaslashish kriteriyasini aniqlash usuli ishlash vaqtida orqangi yuzani 
h
3
  yeyilishini  sistematik  o‗lchashga  asoslangan. O‗lchashlar kesish  to‗xtatilgan 
momentlarda  yoki  kesish  jarayoni  borayotganda  qilinadi.  Avtomatlashgan 
ishlab  chiqarishda  jarayonni  to‗xtatib  o‗lchovchi  qurilmani  qo‗llash  maqsadga 
muvofiq emas. Chunki buning natijasida sistemani boshqarish jarayondan kech 
qoladi. 
Shuning  uchun  kesuvchi  asbobning  yeyilishini  bevosita  kesish  jarayoni 
bo‗layotganda  o‗lchash  qurilimalari  katta  qiziqish  yotmoqda.  Unga  oddiy 
telekamera  va  tolali  optika  vositalari  qo‗llanilgan  optik  qurilmalar;  elektrli  va 
radioaktiv  o‗lchovchi  o‗zgartiruvchilar  kiradi.  Ularni  o‗lchash  aniqligi 
0,08…0,1 mm ±0,01mm, lazerli qurilmalarda esa 0,01…0,01 mm ±0,001 mm. 
Biroq o‗lchash aniqligi yuqori bo‗lgani bilan konstruksiyasi murakkabligi uchun 
keng qo‗llanilmayapti.