184
O`қитувчи учун жумлаларни, мураккаб оғзаки изохларни, қийин атамаларни ва зарурати бo`лмаса,
турли тарифларни шлатмаслиги лозим. Шу билан бирга o`қитувчи шуни хисобга олиши керакки
o`қитувчининг лo`нда бo`либ чиқан қисқа нутқи кo`п холларда o`қувчиларга тушинарсиз бo`либ қолар экан.
O`қитувчининг o`з o`рнида ишлатиладиган хазил аралаш ва хайрихохлик билдирувчи арзимаган нутқи
o`қувчиларни жуда жонлантириб, o`қувчилар томонидан яхши қабул қилинар экан.
Қобилятли o`қитувчининг нутқи жонли, образли, аниқ равшан, интонацияли ва ифодали, эмоцияга
бой, дона – дона бo`либ, бундай стилистик ва грамматик хатолар мутлоқо бo`лмаслиги лозим. Бир ҳил
охангдаги эзма нутқ o`қувчиларни жуда тез толиқтириб, уларни зериктиради ва бехафсала қилиб қo`яди. Бу
билан бирга бундай нутқ И.П.Павловнинг физиологик таълимотига кo`ра, доимий таъсир этувчан
қo`зғовчига айланиб, бош мия катта ярим шарлари постида тормозланиш жараѐнини юзага келтириб,
o`қувчининг эзма ва уйқувчан қилиб қo`яди. Нутқ тезлиги кo`п жихатдан o`қитувчининг индивидуал
психологик хусусиятига боғлиқ. Айрим o`қитувчилар тез гапирсалар бошқалар секин гапирадилар. Аммо
o`қитувчи o`қувчиларнинг билимини эгаллаб олишлари учун энг қулай тезликдаги нутқ - o`ртача жонли
нутқ эканлигини эсдан чиқармаслиги лозим.
Nutq.
Nutq-bu ogzaki kommunikasiya, ya'ni til yordamida munosabat kilish jarayoni demakdir. Ijtimoiy
tajribada biron-bir moxiyatni anglatadigan suzlar ogzaki kommunikasiya vositasi xisoblanadi. Suzlar eshittirib yo
ovoz chikarmasdan aytilishi, yozib kuyilishi, yoki kar-sokov kishilarda biron-bir moxiyatga ega bulgan imo-
ishoralar bilan almashtirilishi (buni xar bir xarf barmoklar xarakati bilan ioda etiladigan daktilologiya va imo-ishora
butun bir suz yoki suzlar turkumini anglatadigan imo-ishorali nutk deb ataladi) mumkin.
Kuyidagi nutk turlari fark kilinadi: yozma va ogzaki nutk. Uz navbatida ogzaki nutk dialogik va
monologik nutklarga ajratiladi. Ogzaki nutkning eng sodda turi dialog, ya'niallakanday masalalarni birgalikda
muxokama kilayotgan va xal etilayotgan xamsuxbatlar tomonidan olib boriladigan suxbat xisoblanadi.
Gapirishayotganlarning bir-birlariga lukmalari, suxbatdoshidan keyin iboralarni va ayrim suzlarni takrorlash,
savollar berish, kushimchalar kilish, izox berish, fakat suzlashayotganlar tushunadigan sha'malar kilish, turli xil
yordamchi suzlar va undovlar suzlashuv nutki uchun xos xususiyatdir. Bu nutkning uziga xos xususiyatlari kup
jixatdan xamsuxbatlarning xamjixatligi darajasiga,ularning uzaro munosabatlariga boglik buladi. Aksariyat xamma
joyda xam pedagog oilaviy muxitdagi dialogni xech kachon sinfda ukuvchilar bilan munosabatda bulgani kabi olib
bormaydi. Suzlashuv chogida xissiy xayajonlanish darajasi katta axamiyatga ega buladi. Iymangan, xayratlangan,
kuvongan, kurkkan, jaxli chikkan kishi xotirjam xolatidagi kabi gapirmaydi, uzgacha oxangdagina gapirib
kolmasdan, balki kupincha boshka suzlarni, iboralarni ishlatadi.
Ogzaki nutkning ikkinchi bir turi monolog nutk bulib, uni bitta kishi boshkasiga yoki uni tinglayotgan
kuplab kishilarga karata gapiradi: bunga ukituvchining xikoyasi, ukuvchining kengaytirilgan javobi, doklad va shu
kabilar kiradi. Monologik nutk tuzilishi jixatidan juda xam murakkab bulib, fikrning tugallanganligini, grammatik
koidalarga ancha kat'iy amal kilinishini, monolog aytayotgan kishining bayon etmokchi bulgan fikrda kat'iy mantik
diologik va izchillik bulishini takozo etadi. Monologik nutkni egallash nutkka nisbatan katta kiyinchiliklar tugdiradi,
uning kengaytirilgan shakllari ontogenezida (yuzaga kela boshlaganidan takomillashuviga kadar) kechikibrok
rivojlanadi, ukuvchilarda bu nutkni shakllalntirish maxsus vazifa xisoblanadi va pedagoglar uni ta'limning kator
yillari mobaynida bajarishlariga tugri keladi. Kiynalmasdan, bemalol suxbatlasha oladigan, lekin oldindan
yozilgan tekstdan foydalanmasdan monologik xarakterga ega bulgan ogzaki axborot (doklad, keng ma'ruza va shu
kabilar) bilan chikishga kiynaladigan katta yoshli odamlar xam uchrab trishi tasodifiy xol emas. Kupincha bu
ukituvchilarning ukuvchilarda monologik nutkni shakllantirish ishiga e'tibor bermaganliklari okibati xisoblanadi.
Yozma nutk insoniyat tarixida ogzaki nutkdan ancha keyin paydo buldi. U bir-birlaridan makon va zamon
bilan ajralib turuvchi odamlar urtasida munosabat kilish extiyojining natijasi sifatida paydo buldi va fikr shartli
sxematik suratlar yordamida ifoda etiladigan paytlardagi piktografiyadan minglab suzlar bir necha unlab xarflar
yordamida ifoda etilayotgan xozirgi zamon yozuviga kadar rivojlandi.
Yozuv tufayli odamlar tuplagan tajribani avloddan avlodga eng yaxshi tarzda yetkazish imkoni tugildi.
Negaki, ogzaki nutk yordamida utkazilgan takdirda u buzulishi, uzgarib va xatto beiz yukolib ketishi mumkin edi.
Yozma nutk fanda foydalaniladigan murakkab umumlashmalarning rivojlantirilishida, badiiy timsollar (obrazlar) ni
yetkazishda muxim rol uynaydi. Bolaga ta'lim berishning dastlabki kunlaridanok rivojlantirilishi maktabning eng
muxim vazifasi bulib xisoblanadigan yozuv va ukuv bolaning akliy saviyasini kengaytiradi xamda bilimlarni
egallash va bayon kilishning eng muxim vositasi xisoblanadi. Yozma nutkdan foydalanish mumkin kadar tugri ta'rif
berilishiga erishish, logika va grammatika koidalariga kat'iyrok amal kilish, mazmun va fikrlarni ifoda etish usuli
ustida chukurrok muloxaza yuritish imkoniyatini yaratadi. Kupincha biron-ir narsani yozib kuyish-bu uni yaxshi
anglab olish va eslab kolish demakdir.
Nutk mexanizmi.
Nutk uzining fiziologik negiziga kura eshitish va xarakat analizatorlari
faoliyatini bajaradi. Miya kobigida tashki olam tomonidan buladigan turli xil kuzgatuvchilar bilan suzlarning
talaffuz kilinishini boshkarib turadigan tovush paychalari, xikildok, til va boshka a'zolar xarakati urtasidagi
muvakkat boglanishlar urnatiladi. Nutk ikkinchi signallar sistemasi negizida amal kiladi. Suz, I.P.Pavlov
aytganidek, "signallar signali"dir. Suzlar birinchi signallar sistemasi
signallarini,olamning timsolllar tarzida mavjud
bulgan turli-tuman taassurotlarni xabar kilgan xolda bevosita kuzgatuvchilar keltirib chikaradigan ta'sirlarga turtki
berishi mumkin. Suzlar va ularning birikmalari xar doim miyada birinchi signallar sistemasi
signallarining
mavxumlashtirilishi, umumlashtirilishi va kayta ishlanishi natijasi xisoblanadi. Ogzaki munosabatdek murakkab
jarayon uni ta'min etuvchi mexanizmlarning izchillik bilan xarakatga keltirishga tayanadi. Nutkni
185
programmalashtirish-nutkiy ifodaning, ya'ni kishi bildirmokchi bulgan fikrning ma'naviy uzagini
tuzish birinchi
boskich xisoblanadi. Buning uchun inson muxim deb xisoblaydigan axborot
ajratib olinib, yaroksizlari, ya'ni
ikkinchi darajalilari bir chetga surib kuyiladi. Ikkinchi boskich-jumlaning sintaktik strukturasini tuzishdan iboratdir.
Iboraning umumiy tuzilishi, uning grammatik shakli taxmin kilib kuriladi. kerakli
suzlarning kidirib topilishini,
ularni eng anik talaffuz etadigan tovushlarning tanlanishini ta'min etadigan mexanizmlar ishga solinadi. Va nixoyat,
jumlani
ovoz chikarib aytila boshlaydi, ya'ni nutk real tarzda ruyobga chikadi. Shunday kilib, "gapirish" jarayoni
boshlanadi. Bu jarayon davomida kommunikator uzatilishi lozim bulgan axborotni kodlashtiradi. xamsuxbat
(resipiyent) tinglash jarayonida olinga axborotning kodini ochadi. Bu uz navbatida eshitilgan nutkning tovushlarini
boskichma-boskich suzlar moxiyatiga aylantirishdan iborat bulib, kommunikatorning aytmokchi
bulgan suzi anglab
yetilishini ta'minlaydi. Tinglovchining unga xabar kilingan narsani tugri tushunganligi kommunikator uchun fakat
resipiyenning uzi kommunikatorga aylanib (kommunikativ rollar almashgan xolda), unga xabar kilingan narsani
kabul kilgani va tushunib yetganini ma'lum kilganidan keyingina anik-ravshan buladi. Diologik munosabatda
kommunikativ rollar navbatma-navbat uzgarib turadi, natijada sekin-asta xamjixatlar tarikb topadi. Mulokat
kilayotganlarning xatti-xarakatlari va xulk-atvori muvofiklashgan bulish extimoli tugiladi. Buning birgalikda
faoliyat kursatishda biron natijaga erishib bulmaydi
Do'stlaringiz bilan baham: