Geografiyasi

1. Iqtisodiy geografiya – sanoat geografiyasi, qishloq xo’jaligi geografiyasi, 
transport geografiyasi qurilish geografiyasi, tabiiy resurslar va ulardan foydalanish 
geografiyasi va x.k. 
2.  Sotsial-ijtimoiy  geografiya  -  aholi  va  aholi  punktlari  geografiyasi, 
shaharlar  geografiyasi  (geourbanistika),  qishloqlar  geografiyasi,  aholiga  xizmat 
ko’rsatish  sohalari  (savdo,  madaniy,  maishiy,  ma’orif  va  boshq.)  geografiyasi, 
tijorat geografiyasi va x.k. 
3.  Sotsial  geografiya  –  tibbiyot  geografiyasi,  rekreatsiya  geografiyasi,  din 
geografiyasi,  jinoyat  geografiyasi,  geopsixologiya,  hulq-atvor  geografiyasi, 
turmush tarzi geografiyasi va boshq. 
4.  Siyosiy  geografiya  –  geosiyosat,  limologiya,  geokonfliktologiya,  harbiy 
geografiya va boshqalar. 
Professor  A.Soliyev  fikriga  ko’ra,  mazkur  fan  tarmoqlari  o’z  navbatida  turli 
hududiy ko’lamda (jahon, mamlakat, viloyat va x.k.) o’rganilishi mumkin. Ammo 
shu  bilan birga, fanni undagi ilmiy  yo’nalishlar bilan chalkashtirish, yangi fanlar 
“ixtiro”  qilish  maqsadida  uni  xaddan  tashqari  parchalab  yuborish  ham  yaxshi 
emas. Bu tizim-tarkib g’oyasiga mantiqan ziddir. Chunonchi, aholi geografiyasini, 
maydalab ayollar yoki erkaklar geografiyasi, sanoatda – kiyim kechaklar yoki non 
geografiyasiga  o’xshash  “fanlarni”  yaratish  kulgili  bo’lsa  kerak.  Tizim 
ko’rilayogan maqsad va vazifasiga ko’ra, o’zining mustaqilligi, yaxlitligini ma’lum 
darajagacha  saqlab  qoladi.  Shu    bois  tizimni  cheksiz  maydalash  uni  bosh 
maqsadidan chetlashtiradi va bu tizim o’zgacha ma’no va mohiyatiga ega bo’ladi. 
Masalan,  sanoat geografiyasida  birlamchi  bo’lib sanoat korxonasi,  aholi punktlari 

---

11 
 
geografiyasida  bu  maqomda  alohida  qishloq  yoki  shaharlarni  olish  mumkin.  Shu  
nuqtai nazardan ularni yanada qismlarga bo’lish maqsadga muvofiq emas. 
Inson  geografiyasi  yagona,  mukammal  tizim  ekan,  fanning  aynan  shu  
ko’rinishda rivojlanishi uning ichki va tashqi aloqalarini kuchaytirishni talab etadi. 
Albatta,  tizim  nuqtai  nazaridan  uning  ichki  aloqalari  muhimroq,  ustuvorroq,  zero 
ular fanning yaxlitligi, mustaqilligi, barqarorligini ta’minlaydi. Binobarin, iqtisodiy 
geografiya hamda sotsial geografiyaning o’zaro aloqadorligi juda katta ahamiyatga 
ega. 
Albatta,  har  qanday  fan  o’zining  asosiy  tamoyillariga  ega  bo’ladi.  Zero, 
o’zining  metodologiyasi  va  metodi,  tadqiqot  predmeti  va  printsiplariga  ega 
bo’lmagan fan mustaqil fan hisoblanmaydi (A.Soliyev, 2013). 
Geografiya fanining eng birinchi tamoyili uning hududiyligidir. Ushbu fanni 
hududiy munosabatlarsiz, makon tushunchasisiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Ammo, 
shu  bilan birga hududga o’ziga xos borliq sifatida turlicha yondashiladi. Masalan 
muhandislik  hamda  rayon  planirovkasida  ko’proq  hududni  tashkil  etishga  e’tibor 
beriladi.  Bunda  yer  maydonining  o’zi  ma’lum  maqsadlar  uchun  tayyorlanadi. 
Jumladan,  uni  barcha  infrastruktura  shahobchalari  bilan  jihozlangan  holda 
sanoatchilar uchun ijaraga berish yoki sotish mumkin. 
Yuqorida  ta’kidlanganidek,  inson  geografiyasida  an’anaviy  tarzda  hududiy 
tashkil  etish  iborasi  qo’llanib,  u  odatda  mazmuni  va  shakllari  bo’yicha  ishlab 
chiqarish  kuchlarini  joylashtirishga  yaqinroq  turadi.  Shu    bilan  birga  oddiy 
joylashtirishdan  farq  qilib,  ishlab  chiqarishni,  aholi  yoki  xo’jalik  tarmoqlarini 
hududiy  tashkil  etish,  ayni  paytda,  uni  muayyan  maqsadga  yo’naltirishi  va  eng 
muhimi  boshqarishini  ham  o’z  ichiga  oladiki,  bu  ushbu  tushunchaning  ilmiy  va 
amaliyligidan  darak  beradi.  Bu  yerda  tizim  (sistema)  qoidasiga  muvofiq  ma’lum 
bir  voqealikni  tashkil  etish,  avvalambor  uni  boshqarish  maqsadida  amalga 
oshiriladi. 
Inson  geografiyasining  tadqiqot  ob’ektiga  kiruvchi  barcha  predmetlar  turli 
hududiy  majmua  shaklini  tashkil  etadi.  Chunonchi,  qishloq  xo’jaligi  tarmoqlari, 
ekinzorlar yoki chorvachilik yaylovlari, rekreatsiya manzilgohlari, o’rmonzorlar va 
boshqalar  areal  (maydon)  ko’rinishga  ega.  Sanoat  markazlari  va  aholi  punktlari 
nuqta  yoki  tugun,  transport  yo’llari,  gidrografik  shahobchalar  esa  tasmasimon 
(lentasimon) shaklda ko’zga tashlanadi va xuddi shu  tarzda haritada tasvirlanadi. 
Inson  geografiyasi  aynan  shu    mayda  chiziq  va  nuqtalarning  joylashuvi,  ularning 
o’zaro va tashqi muhit bilan hududiy munosabatlarini o’rganadi. Bundan tashqari, 
ishlab chiqarishni hududiy tashkil etishning shakli sifatida hududiy ishlab chiqarish 
majmualarini (komplekslari, sanoat tugunlari va rayonlarini) tadqiq qiladi. Aholini 
hududiy  tashkil  etish  shakllariga  esa  turli  tip  yoki  yiriklikdagi  qishloq  va  katta-
kichik shaharlar, shahar aglomeratsiyalari va megolapolislarni ko’rsatish mumkin. 
Transportda  –  transport  tugunlari,  aholiga  xizmat  ko’rsatish  geografiyasidagi 
hududiy  ilmiy-tadqiqot  birliklari  ham  ushbu  sohalarni  hududiy  tashkil  etish 
shakllariga kiradi. 
Geografiya  fanining ikkinchi bir  muhim  tamoyili  komplekslikdir.  Biroq, bu 
yerda kompleks ishlab chiqarishni ijtimoiy yoki hududiy tashkil etish shakli emas, 
balki  masalaga,  fan  ob’ekti  va  predmetiga  yondashuv  ma’nosini  anglatadi.  Ayni 

---

12 
 
paytda  komplekslik geografiya  fani  uchun  alohida usul  (metod)  emas  aksincha,  u 
asosiy  tamoyillardan  biri  bo’lib  ushbu  fanning  o’ziga  xos  va  tub  mohiyatini 
ifodalaydi. 
Komplekslik  tamoyili  o’rganilayotgan  ob’ektga  atroflicha  yondashuv,  uni 
aloqadorlikda  ko’rishni  taqozo  etadi.  Shu    ma’noda  undan  tizimli  va  oqilona 
foydalanish  lozim.  Binobarin  ushbu  tamoyil  mohiyatini  misli  daraxt  shaklida 
tasavvur qilmoq zarur: daraxt tanasi o’rganilayotgan asosiy muammo bo’lsa, uning 
shox va shoxchalari shu  muammo bilan bevosita aloqador masalalar majmuasidir. 
Bunda  daraxt  tanasi  o’ta  yo’g’onlashib,  shox-shabbasiz  va  aksincha,  shoxlar 
kattalashib,  uning  tanasi  ko’rinmay  qolmasiligi  kerak.  Birinchi  holda 
kompleksning  o’zi  bo’lmaydi,  ikkinchidan  esa  haddan  tashqari  masalalardan 
chetga chiqib ketmaslik kerak. Masalan, bog’dorchilikni tadqiq qilishda temir yo’l 
transporti  yoki  aholining  tug’ilishini  o’rganish  aslo  talab  qilinmaydi.  Demak 
komplekslik  hamma  vaqt  ma’lum  maqsad  va  vazifa  doirasida  barcha  hodisa  va 
voqealikni  faqat  o’rganilayotgan  masala  atrofida  va  u  bilan  bevosita  aloqador 
bo’lganlarni tahlil etishni ko’zda tutadi. 
Shuningdek,  geografiyada  tarixiylik  tamoyili  ham  mavjud.  Bu  tamoyil 
makon  va  zamon  birligida  kelib  chiqadi.  Zero,  har  qanday  hodisa  ma’lum  bir 
vaqtda  va  muayyan  bir  joyda  sodir  bo’ladi.  Faqat  o’tmishni  tahlil  etish  orqali 
hozirni baholash mumkin, bu esa, o’z navbatida kelajakni, istiqbolni ilmiy bashorat 
etishga yo’l ochadi. 
Tarixiylik tamoyilining muhimligini N.N.Baranskiy ham ta’kidlagan. Bu olim 
“mamlakat  va  rayonlar  iqtisodiy  geografik  ta’rifini  shunday  beringki,  u  oyog’i 
bilan yerga – geologiya, geomorfologiya va tuproqshu noslikka, tanasi bilan tarix 
orqali o’tishi, boshi bilan esa siyosat va mafkuraga tayanishi, tarqalishi kerak, deb 
uqtirgan  edi.  Ko’rinib  turibdiki,  tarixiylik  iqtisodiy  geografik  ta’rif  va  tavsifni 
asosiy qismini tashkil etadi. Nemis olimi A.Gettner esa tarixiylik tamoyilini inkor 
etgan.  U  xronologiyani  rad  etib,  xorologiyani  tan  olgan.  Bu  jihatdan  u  faylasuf 
I.Kant  g’oyalariga  asoslangan.  Albatta,  bunday  bir  tomonlamalik  to’g’ri  emas, 
hatto  an’ana  bo’lib  qolgan  “Ishlab  chiqarish  kuchlarini  rivojlanishi  va  joylanishi” 
iborasi  ham  bu  ikkilikning  chambarchas  bog’liqligini  bildiradi.  Bu  yerda  agar 
rivojlanish  tarix  bo’lsa,  joylanish  geografiya  demakdir.  Har  qanday  rivojlanish 
ma’lum  bir  hudud  doirasida  amalga  oshadi.  Joylashuv  esa,  rivojlanishning 
hududdagi aksidan boshqa narsa emas. 
Geografiya  fanining  tamoyillaridan  yana  biri  ekologik  yondashuvdir. 
ekologik  tamoyil  ayniqsa,  ishlab  chiqarishni  ijtimoiy  va  hududiy  tashkil  etish 
shakllari,  xususan,  mujassamlashuv  bilan  uyg’unlashib  ketadi.  Masalan,  qancha 
ishlab-chiqarishni  mujassamlashuvi  yuqori  bo’lsa  (korxona  yoki  yirik  korxonalar 
bir  joyda  ko’p  bo’lsa)  ekologik  vaziyat  odatda  buning  aksi  bo’ladi.  Demak,  bu 
yerda  “rivojlangan”  degan  tushuncha  ko’p  hollarda  ekologik  nosog’lom  ma’nosi 
bilan  yonma-yon  turadi.  Masalan,  Ukrainaning  Mariupol  (Jdanov)  shahrida  yoki 
Rossiyaning Novokuznetsk shahrida 3 tadan metallurgiya korxonalari mavjud. Bu 
jihatdan  aytish  mumkinki,  ushbu  shaharlar  rivojlangan  yirik  sanoat  markazlari 
hisoblanadi.  Xuddi  shunday  Respublikamizning  Chirchiq  shahrini  olaylik.  30-
yillardan  boshlab,  bu  yerda  turli  yirik  sanoat  korxonalari  birin-ketin  qurila 

---

13 
 
boshlandi,  ayniqsa  ximiya  zavodlari  unda  ko’proq  joy  oladi.  Shuningdek, 
Chirchiqda,  sobiq  Ittifoqda  eng  yirik  “Kaprolaktam”  korxonasi  ham  qurildi, 
shunday  qilib  bu  shahar  respublikaning  yirik  industrial  markaziga,  rivojlangan 
rayoniga  aylantirildi.  Ammo,  shu    bilan  birga  bu  yerda  yashaydigan  160  minglik 
aholi uchun ekologik muhit ham buzildi. 
Demak,  ekologik  tamoyil  ham  o’ta  muhimdir.  Biroq,  u  aslo  ishlab  chiqarish 
kuchlarini  rivojlantirishga  qarshi  turmaydi.  Aksincha,  bu  yerda  joylashtirish 
masalalarini  ko’proq  barcha  omil  va  sharoitlarni  atroflicha  inobatga  olgan  holda, 
geografik  ekspertiza  asosida  amalga  oshirilishi  lozim.  Shu    bilan  birga  ekologik 
masalalar  faqat  sanoat  geografiyasidagina  emas,  balki  ular  qishloq  xo’jalik,  aholi 
va  shaharlar,  transport,  rekreatsiya,  tibbiyot  geografiyasi  kabi  yo’nalishlarni 
o’rganishda ham asosiy o’rinda turishi kerak. 
Mazkur fanning yana bir tamoyili – demotsentrizm yoki antropotsentrizmdir. 
Chunki, barcha hududiy iqtisodiy munosabatlar asosida eng avvalo inson – moddiy 
va  ma’naviy  boyliklarini  yaratuvchi  va  ayni  paytda  ularning  iste’molchisi  joy 
oladi.  Ishlab  chiqarish  kuchlarini  joylashtirishda,  ilmiy-texnika  taraqqiyoti  va 
boshqalarda  inson  omili  uning  talab  va  taklifi,  dunyoqarashi  muhim  o’rin  tutadi. 
Shu    nuqtai  nazardan  demotsentrizm  tamoyili  ishlab  chiqarishni  hududiy  tashkil 
etishda  e’tiborga  olinishi  bilan  bir  qatorda  uni  o’rganishi  taqozo  etadi.  Shunday 
qilib,  hududiylik,  komplekslik,  tarixiylik,  ekologiya  va  demotsentrik  tamoyillari 
inson geografiyaning mustaqilligini yanada mustahkamlaydi.