“tasdiqlayman” O‘quv ishlari bo‘yicha prorektor

Tijorat yozishmalari 
Bunday  yozishmalar  tashkilotlarning  bitim  (shartnoma)lar  tuzish  va  ularni 
bajarish  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  tashqi  iqtisodiy  rasmiy  faoliyatining  turli 
tomonlarini  ifodalab,  o‘zining  yo‘nalishi,  huquqiy  va  iqtisodiy  ahamiyatiga  ega. 
Xalqaro aloqalarda qabul qilingan tijorat xatlarining hozirgi shakli, uning yozilish 
tartibi  bundan  150  yil  muqaddam  Angliyada  yuzaga  kelgan.  O‘zbekiston 
mustaqillikka  erishgach,  tashqi  iqtisodiy  aloqalar  yo‘lga  qo‘yilishi  bilan,  o‘z-
o‘zidan  xalqaro  ish  yuritishda  udum  bo‘lgan  hujjatlar,  jumladan,  tijorat 
yozishmalari  ham  yo‘lga  qo‘yildi.  Xizmat  xatlarining asosiy turlari  -  iltimos  xat, 
minnatdorchilik  xati,  axborot  xat,  kafolat  xati,  ilova  xat,  inkor  xati,  taklif  xat 
kabilar tijorat sohasida ham keng qo‘llanadi. Tijorat yozishmalarida shartnomaga 
oid hujjatlar - so‘rovnoma, oferta (taklif xat), buyurtma xat, aktsept (shartnomaga 
rozilik  xati),  shuningdek,  bank  hujjatlari  -  schyot-faktura,  avizo  ham  o‘ziga  xos 
ko‘rinishda  keng  ishlatiladi.  Tijorat  xatlari  yozilish  uslubi,  gap  qurilishi,  so‘z 
birikmalari  jihatidan  ko‘proq  diplomatik  hujjatlarga  yaqin  turadi.  Ular  mujmal, 
noaniq  fikrdan  xoli  bo‘lishi,  izchil  va  tugal takliflarni  yoritishi,  eng  muhimi,  iliq, 
iltifotli, samimiy ruxda bayon etilishi lozim. Tijorat xati diplomatik xatlarga yaqin 
lisoniy  qoliplarga,  so‘z  birikmalariga  ega.  Chunonchi,  xatning  murojaat  qismida 
quyidagi e’zoz-hurmat so‘zlari ishlatiladi: «Janob ...», «Mister ...», «Muhtaram ...», 
«Xonim ...», «Qadrli ...», «Aziz ...» va boshqalar. 
Xatning xulosa qismi ham iltifotli so‘z va iboralar bilan yakunlanadi: «Sizga 
chuqur hurmat bilan», «Kamoli ehtirom ila», «Eng ezgu tilaklar ila» va h.k. Tijorat 
xatlarining asosiy matnida quyidagi birikmalar ko‘p qo‘llanadi: «... bayon etilgan»; 
«...(sana)  yozilgan  xatingizni  olib  mamnun  bo‘ldik»;  «Bizning  taklifimiz  haqida 
Siz  nima  deysiz»;  «Siz  bitim  loyihasiga  rozimisiz»;  «...  bo‘yicha  Sizning 
iltimosingizni 
qo‘llab-quvvatlaymiz»; 
«Ushbu 
maktub 
orqali 
Sizga 
minnatdorchilik  izhor  etmoqchiman»;  «Buyurtmangizni  ko‘rib  chiqishga 
tayyormiz  va  Sizlar  bilan  hamkorlik  qilishdan  mamnunmiz»;  «...  kabi  masalalar 
bo‘yicha  Sizlar  bilan  o‘zaro  foydali  iqtisodiy  aloqa  o‘rnatmoqchi  edik»;  «Bu 
bizning  istagimizga  ham  muvofiq  keladi»;  «Sizlarning  dastgohlarigizni  olishdan 
manfaatdormiz,  buyurtma  berishni  mo‘ljallayapmiz»  va  h.k.  Tijorat  xatlari 
vazifasiga ko‘ra asosan 2 turga bo‘linadi: so‘rov - so‘rovga javob; oferta (taklif) - 
taklifga javob. Amaliyotda tijorat xatlarining da’vo (reklamatsiya) - da’voga javob 
shakli ham uchrab turadi. Tijorat xatlarining aynan shu turlari tomonlar o‘rtasidagi 

---

hujjat  almashtirish  jarayonini  belgilaydi.  So‘rov  (xati)  -  tijorat  hujjati  bo‘lib, 
xaridorning sotuvchiga, chetdan mol oluvchi (importchi)ni chetga mol chiqaruvchi 
(eksportchi)ga  tovar  (xizmat  va  boshqalar)  haqida  muxtasar  ma’lumot  berishni 
so‘rab yoki tovar yetkazib berishni taklif etib murojaat qilishini o‘zida aks ettiradi. 
Qoidaga  ko‘ra,  so‘rovda  tovar  (xizmat)ning  nomi,  shuningdek,  mol  oluvchining 
tovarni olish shartlari, ya’ni tovarning miqdori va sifati, andozasi, turi (markasi), 
bahosi, yetkazib berish muddati va to‘lov shartlari ko‘rsatiladi. So‘rovning bu turi 
shartnoma  hujjatlari  guruhiga  kiradi  va  undan  bitimni  tayyorlash  va  amalga 
oshirish jarayonida foydalaniladi.  
So‘rov xati matniga misollar: 
«Shartnomaga  muvofiq  ilova  qilinayotgan  ro‘yxatda  ko‘rsatilgan  qurilish 
ashyo  (material)lariga  taklif  berishingizni  so‘raymiz».  «1999-yil  27-noyabrda 
Toshkentda  tuzilgan  savdo  bitimiga  asosan  2000-yilning  IV  choragida  5  ta 
kompressor  yetkazib  berish  uchun  bizga  o‘z  taklifingizni  yuborishingizni 
so‘raymiz». 
«Tavsiya  etilgan  tafsilot  ro‘yxati  (spetsifikatsiya)ga  muvofiq  bizga  elektr 
qandillar uchun taklif yo‘llashingizni iltimos qilamiz». «Bizga yo‘llagan narxnoma 
uchun  Sizga  minnatdorchilik  bildiramiz.  Bizga  2  ta  IBM  RS-140  kompyuteri 
uchun  taklif  yo‘llasangiz».  So‘rovlarga  javob  qaytarishda  sotuvchi  xaridorga 
birdaniga taklif jo‘nata olmasa, unga xat yo‘llab, uning sabablarini ma’lum qiladi. 
Ular  quyidagilar  bo‘lishi  mumkin.  Masalan:  so‘rov  ko‘rib  chiqish  uchun  qabul 
qilinganligi;  so‘rov  shartining  o‘zgarganligi  (masalan,  tovar  miqdorining, 
markasining,  yetkazib  berish  muddatining  o‘zgarganligi  va  boshqalar);  xaridorni 
qiziqtirayotgan  tovarni  yetkazib  berish  imkoniyatlari  aniqlanayotganligi.  Agar 
sotuvchi xaridorning talabini birdaniga qondirishi, ya’ni unga tovar yetkazib berish 
imkoniyatiga ega bo‘lsa, xaridorga taklif (oferta) yo‘llaydi. Oferta (taklif) sotuvchi 
yoki eksport qiluvchining ma’lum shartlari ko‘rsatilgan bitim (oldi-sotdi) tuzishga 
roziligini ifodalovchi hujjatdir. Ofertalar xaridorga, chetdan tovar oluvchiga uning 
so‘roviga  javob  sifatida  jo‘natiladi  yoki  sotuvchining  tashabbusi  bilan  xaridorga 
taqdim  qilinishi  mumkin.  Ofertada,  odatda,  tavsiya  qilinayotgan  tovar  nomi, 
miqdori va tovar sifati, bahosi, yetkazib berish muddati, to‘lov shartlari, o‘ram turi 
va  tovarning  xususiyati  bilan  bog‘liq  boshqa  shartlar  ko‘rsatiladi.  Ofertaga javob 
qaytarishda xaridor taklifning barcha shartlariga rozi bo‘lsa, sotuvchining taklifini 
tasdiqlaydi va  bitim tuzilgan  hisoblanadi. Buyurtma  berish yoki shartnoma  tuzish 
taklifning qabul qilinishi hisoblanadi. Agar xaridor taklif shartlariga rozi bo‘lmasa 
yoki  taklif  etilayotgan  tovarni  sotib  olishga  qiziqmasa,  uni  qabul  qilishdan  bosh 
tortadi.  Xaridor  taklifning  biror  sharti  (masalan:  miqdori,  tovar  sifati,  narxi, 
yetkazib berish muddati va boshqalar)ga rozi bo‘lmasa, bu haqda sotuvchiga xabar 
beradi  va  bitimning  barcha  shartlari  bo‘yicha  to‘liq  kelishib  olguncha,  ular 
o‘rtasida yozishma (muzokara) davom etadi.