Birinj 1 texnikada misning qalay, alyuminiy, kremniy, berilliy, qoʻrgʻoshin va boshqa

---

Bronza

Bronza, birinj 1) texnikada — misning qalay, alyuminiy, kremniy, berilliy, qoʻrgʻoshin va boshqa

elementlar bilan qotishmasi. Mac, mis bilan qalay qotishmasi qalayli B. deb ataladi. Qalayli B.

ishqalanishga yaxshi chidaydi, suv va bugʻda deyarli zanglamaydi, qolipga yaxshi quyiladi,

quyilganda 1% dan ham kam kirishadi. Ishqalanadigan detallar, joʻmraklar, uch yoʻllik (troynik)lar

va boshqa tayyorlash uchun ishlatiladi. B.ning mexanik xossalari tarkibidagi qalay miqdoriga

bogʻliq boʻladi: qalay 20% dan sal oshguncha mustahkamligi ortib borib, soʻngra tez pasayadi,

qalay taxminan 5% dan ortgach, plastiklik xossasi pasaya boradi. Qalayli B.larga legirlovchi

elementlar sifatida rux, qoʻrgʻoshin, nikel va boshqa baʼzi elementlar qoʻshiladi. Alyuminiyli B.

mexanik xossasi, kimyoviy taʼsirlarga chidamliligi, suyuq holatda oquvchanligi va boshqa baʼzi

xossalari jihatidan qalayli B.dan ustun turadi. Termik ishlov berib, ularning mexanik xossalarini

yaxshilash mumkin. Bular xilmaxil vtulkalar, shesternyalar, yoʻnaltiruvchilar va boshqa muhim

detallar tayyorlash uchun ishlatiladi. Tarkibida 3—4% kremniy boʻlgan B.ning mexanik xossalari

qalayli B.larnikidan yaxshi boʻladi, ammo qolipga quyilganda koʻproq kirishadi. Kremniyli B.larning

qolipga quyilish va kesib ishlanish xossalarini yaxshilash uchun ularga rux yoki qoʻrgʻoshin

qoʻshiladi. Berilliyli B. 2% berilliy bilan 98% misdan iborat qotishma. Oldin toblanib, soʻngra

boʻshatilsa, qattiq va mustahkam boʻlib qoladi. U puxta, plastik, yaxshi payvandlanuvchan, oson

kesib ishlanadigan va korroziyaga chidamli boʻlgani uchun undan prujinalar, membranalar, zarb

bilan ishlaydigan asbob va boshqa tayyorlanadi. Qoʻrgʻoshinli B.ningmashinasozlikda antifriksion

material sifatida eng koʻp ishlatiladigani 30% qoʻrgʻoshin va 70% misdan iborat; 2) sanʼatda —

qadimdan amaliy bezak va haykaltaroshlik asarlari xom ashyosi (qalayli B. qoʻngʻiroqlar, oʻrta

asrlarda Xitoyda B. idishlar quyishda kumush ham qoʻshilgan). B. kukuni va yupqa taxtasi (soxta

tilla) yogʻoch, suyak, metall, gips va h. k.dan ishlangan buyumlarni hallash, qoplashda ishlatiladi.

B.ning qolipga quyilish xususiyati yaxshiligi tufayli (ishkalanishga yaxshi chidaydi, deyarli

zanglamaydi va boshqalar) haykaltaroshlikning mayda qismlarigacha yaratish imkonini beradi;

qayishqokligi, nafisligi, okuvchanligi, ortikcha mehnat talab kilmaydi; boʻrtib chiqqan hajmli

mujassamot gʻovak, nisbatan yengil quyma olish imkonini beradi. B. oksidlanib turgʻun rangga

(koʻkdan toʻq jigarrang va qoragacha) ega boʻladi, bundan tashqari kimyoviy pardozga, hallash,

---

sayqallash, toblash, zarblash, chizishga oson beriluvchan, bu esa buyumning rangi va sifatini

rangbarang qilishga yordam beradi.

Miloddan avvalgi 3-ming yillik oʻrtalarida Mesopotamiyada, 2-ming yillikdan Misrda sodda, ochiq

qolip (tosh, qum, yogʻoch va boshqalar) usulidan soʻng tabaqali yopiq qolip (loy qolip)da quyish

paydo boʻddi. Ularda quyilgan mukammal haykal va idishlar qismlari qalaylab birlashtirilgan,

choklari kandakorlik bilan silliqdangan boʻrtma detallar bilan ishlangan. Kandakorlik baʼzan

chizmakori usuli bilan toʻldirilgan (Nineviyadan topilgan B. bosh, miloddan avvalgi 23-asr, Iroq

muzeyi, Bagʻdod). Qalin devorli, diniy idishlarda kandakorlik bilan boʻrtma tasvirlar yaratilgan

(Osiyo va Zakavkazye mamlakatlarida). Milodiy 1-ming yillik oxirlarida B. buyumlar oʻta mayda

boʻrtma tasvir (naqsh, murakkab yozuvlar, maishiy va ov lavhalari) va mis, kumush, baʼzan tilla

qadamalar bilan bezatilgan (Yaqin Sharq).

Miloddan avvalgi 5—4-asrlarda Yunonistonda yirik B. haykallari quyilgan (Poliklet, Miron, Lisipp

va boshqalar) va ular mum quymasi usulida ishlangan. B. imkoniyatlari tufayli haykal yaratishda

inson tanasining barcha xususiyatlari aks ettirilgan. Qad. Rimda portret byustlari va boshqa yirik

boʻlaklarda quyilgan, sayqallangan mujassamotlarning shaklan aniq va ishonarliligiga erishilgan.

Oʻrta Osiyoda miloddan avvalgi 2-ming yillikning 2-yarmida B. metallurgiyasi yaxshi rivojlandi.

B.ning kashf etilishi dehqonchilik va chorvachilikning tez rivojlanishiga olib keldi. B.dan kurollar,

idishlar, bezaklar ishlana boshladi. B.dan yasalgan zebziynat, uyroʻzgʻor buyumlari, yarogʻaslaha

va haykaltaroshlik asarlari, B. buyumlariga ishlangan naqsh, rasmlar dastlab Gʻarbiy Osiyo, Qad.

Misr, Oʻrta Osiyoda oʻrganilgan. Oʻzbekiston hududidan qad. davrga oid koʻpgina B. sanʼati

namunalari topilgan. Maye, Haq (Fargʻona viloyati) qishlogʻidan topilgan T shaklidagi B.

toʻgʻnogʻichning (miloddan avvalgi 3—2-ming yillik) tepa qismida buzogʻiga suykalib turgan sigir

va uni sogʻayotgan ayol tasvirlangan. Obirahmat (Toshkent viloyati) qishlogʻidan topilgan B.

bilaguzuklarning sirtiga oʻsimlik novdalari shakli chizilgan. Oʻzbekistonning turli yerlaridan

topilgan (miloddan avvalgi 1-ming yillik oʻrtalari) sak, massaget qabilalarining B. sanʼati

buyumlari — pichoq, xanjar, qilich, bolta, dubulgʻa va qozonlarning bezak uslubi bir xil.

Oʻzbekiston xalklari tarixi muzeyi toʻplamida bir quloqli, choʻloq, yalangʻoch kishi; boʻriga minib

oldiga bolani oʻtqazib olgan odamning B. haykalchalari bor. 11—13-asrlarga oid sanʼat asarlari

orasida B.dan yasalgan qush, hayvon va odamlarning haykalchalari mavjud. Ahmad Yassaviy

maqbarasi (Turkiston shahri) uchun Amir Temur B.dan quydirgan ulkan qozon va shamdon (14-

asr oxiri) oʻsha davrning yetuk B. sanʼati asarlaridan. Qozon sathidagi islimiy uslubdagi naqshlar

orasiga suls va kufiy xati bilan yozuvlar bitilgan. Shamdon (balandligi 87 sm) sathiga oltin va

kumush naqshlar oʻyib ishlangan, islimiy bezaklar bilan bir qatorda suls xati bilan ham bezatilgan.

Xivadagi Pahlavon Mahmud maqbarasi shipidagi qandil va uning zanjirlari B.dan yasalgan.

B. haykaltaroshlik, amaliy sanʼat va boshqalarda keng ishlatiladi, undan haykallar, badiiy buyumlar,

bezaklar kabi sanʼat asarlari yaratilmokld (jumladan, Amir Temur, Alisher Navoiy, Beruniy,

---

Fargʻoniy va boshqalarning haykallari).

Yevropada oʻrta asrlar va roman uslubidagi cherkov, sobor B. eshiklari, maqbaralar, turli

shakldagi yirik idishlar, diniy marosim buyumlari va boshqa yigʻma boʻlgan. Ulardagi tekis, yuza

tasvir va naqshlarda B.ning salmogʻi seziladi.

Uygʻonish davrida yana mum quymalaridan foydalanilgan, bunda qismlarga boʻlib quyish keng

tarqalgan, yigʻilganda hosil boʻlgan choklar kandakori usulida yoʻqotilgan. 17—18-asrlar tekis

yuza va boʻrtma tasvirda rangbaranglikka erishildi, B. saroy va bogʻlar bezagining elementlariga

aylantirildi. Tilla halning turli tuslarini qoʻllash, boʻgʻiq va panjarali quyishni qoʻshib qoʻllash B.

imkoniyatlarini cheksiz qilib qoʻydi.

19-asr oʻrtalaridan badiiy B. ishlab chiqarish inqirozga uchradi, arzon buyumlarga talabning

ortishi, dastgohli haykaltaroshlikning oʻsishi B. imkoniyatlariga qiziqishni pasaytirdi. Yangi

yuksalish davri 19-asr oxiri va 20-asrdan impressionistlar (O. Roden, P. Trubeskiy) hamda

haykaltaroshlar (A. Burdel, Sh. Despo, J. Mansu va boshqalar) ijodida koʻzga tashlandi.

OʻzME

. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil

Bu maqolada 

boshqa til boʻlimlariga ishorat

 yoʻq. 

Siz ularni topib va ushbu maqolaga qoʻshib, loyihaga yordam berishingiz mumkin.

Ko‘proq o‘rganish

Ushbu maqolada 

Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi

 (2000-2005)

maʼlumotlaridan foydalanilgan.

Ushbu maqola 

chaladir

. Siz uni 

boyitib, (https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Bronza

&action=edit)

 

Vikipediyaga

 yordam berishingiz mumkin. 

Bu andozani 

aniqrogʻiga

 almashtirish kerak.

Adabiyotlar

---

  Soʻnggi tahrir 5 yillar avval Ximik1991Bot tomonidan amalga oshirildi  

Matndan CC BY-SA 3.0  litsenziyasi boʻyicha

foydalanish mumkin (agar aksi koʻrsatilmagan

boʻlsa).

"

https://uz.wikipedia.org/w/index

.php?title=Bronza&oldid=1876170

" 

dan olindi