Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги андижон давлат университети

 
12 МАВЗУ: ВИЗАНТИЯ ВА РОССИЯ ЦИВИЛИЗАЦИЯЛАРИ. 
РЕЖА: 
1. Византия цивилизацияси ва унинг аҳамияти 
2. Рус цивилизацияси ва унинг ўзига хос хусусиятлари 
 
Мавзуга оид таянч тушунча ва иборалар: славянлар, варяглар, 
христианлик, черков, православ, католик, Юстиниан, хазарлар. 
1-саволнинг баёни: 
Цивилизацион тараққиётнинг Қадимги даврдан кейинги босқичи Ўрта 
асрлар бўлди. Бу даврда Византия сивилизатсияси алоҳида, етакчи ўрин тутди.
Византия тарихи 324 йилда Босфор бўғозидаги қадимги Византий 
шаҳарчаси ўрнида Римнинг янги пойтахти Константинополга асос солиниши 
билан бошланиб, 1453 йилда турклар томонидан босиб олинишидан сўнг якун 
топди. Мустақил давлат ва сивилизатсия сифатида эса унинг тарихи Рим икки 
қисмга парчаланиб кетган 395 йилдан бошланади.
Константинопол Рим империясининг Европа ва Осиё қисмлари туташган 
нуқтада, Шарқ ва Ғарб чорраҳасида жойлашган эди. Дарҳақиқат Византия 
сивилизатсияси антик мерос ва шарқий – христиан маслагининг ўзига хос синтези 
эди. Унинг табиий-географик ўрни муҳим савдо йўлларини назорат қилиш, 
бўғозлар устидан ҳарбий-стратегик жиҳатдан ҳукмронлик қилиш имконини 
берарди. Византия чегаралари унинг минг йилдан ортиқ тарихи давомида ўзгариб 

---

55 
турди, бироқ ўзининг қудратга эришган даврида Византия Болқон ярим ороли, 
Кичик Осиё, Шимолий Месопотамия, Арманистонниг бир қисми, Сурия, 
Фалсатин, Миср, Крит ва Кипр ороллари, Қримдаги Херсонес, Кавказдаги Лазика. 
Арабистоннинг айрим ҳудудларини ўз ичига олган. 
Византияга кирувчи вилоятлар иқтисодий имкониятлари жиҳатидан бир 
хил эмас эди. Ҳунармандчилик тараққиёти жиҳатидан Византия ғарбий Европа 
мамлакатларидан олдинда турган. Ғарбий Европадан фарқли ўлароқ 
Византиянинг ички хўжалик ҳаёти нисбатан барқарор эди. Византия аҳолиси 
этник жиҳатдан ранг-баранг бўлиб, унинг катта қисмини юнонлар ташкил этган, 
бу ерда шунингдек сурияликлар, яҳудийлар, арманлар, грузинлар, коптлар 
(Мисрда) истиқомат қилган. Римликлар озчиликни ташкил этган. Х асрга келиб 
Византиянинг аҳолиси 20-25 млн. кишини ташкил этган. 7 асрга қадар лотин тили 
устунлик қилган, аммо вақт ўтиши билан юнон тили давлат тилига айланди.
Византия империясининг императори (василевс) деярли чекланмаган 
ҳокимиятга эга бўлган, аммо ўзини ҳеч қачон қонундан устун қўймаган. Унга кўп 
сонли суд, ҳарбий ва солиқ муассасалари, давлат амалдорлари, шунингдек, 
маслаҳат органига вазифасини бажарган синклит (лотинча сенат) бўйсунган. 
Византияда нафақат зодагонлар, балки иқтидорли ва билимли оддий кишилар ҳам 
юқори даражаларга эришиш имконига эга бўлган.
Византияликлар империя ғоясини Римдан қабул қилиб олганлар. 
Христианлик муқаддаслик тусини бериб, империя ғоясини мустаҳкамлаган. 4 
асрда Буюк Константиннинг сафдошларидан бири эвсевий Кесарийский Византия 
давлатчилигининг диний асосига айланган сиёсий назарияни ишлаб чиққан. Унга 
кўра Византияда дунёвий ва диний ҳокимият қўшилиб, симфония (уйғунлик) ни 
вужудга келтиради. Император нафақат дунёвий ҳукмдор, шу билан бирга черков 
бошлиғи. Император ҳокимиятининг ўзи муқаддаслаштирилган, шунга 
қарамасдан номақбул императорларни кўпинча тахтдан ағдаришган. Евсевий 
Кесарийский назариясига кўра Византия христианликннг таянчи, у худонинг 
ҳомийлиги остида бошқа халқларни нажотга етаклайди. Империя ғояси 
Византияга яхлитликни, салтанатни сақлаб қолиш имконини берди. Аммо шу 
билан бирга анъаналар ва одатларни сақлаб қолишга йўналтирилган империя 
ғояси, византия авторитарлиги жамият ривожига тўсқинлик қилди.
Христиан дини Византия сивилизатсиясининг ҳукмрон мафкурасига 
айланди. 4 асрдан бошлаб давлат дини бўлган христианлик Византиянинг 
маъанавий ҳаётини белгилаб берди. Византияда христианликнинг жорий этилиши 
нафақат маъжусийлик, балки бидъатчиликка қарши кураш билан бирга борди. Ўз 
обрўсини мустаҳкамлаш учун черков ҳар қандай ўзгача фикрлашга қарши чиқди. 
Собит 
эътиқодлилар 
ва 
бидъатчилар 
ўртасидаги 
баҳслар 
мавзуси 
христианликнинг азалий исботсиз қабул қилинадиган қоидалари эди: Муқаддас 
Учлик ақидаси, Масиҳ табиатини англаш, инсондаги маънавийлик ва 
жисмонийлик нисбати. Энг кўп тарқалган бидъатлар арианлик, монофизитлар, 
павликианлар, богомиллар таълимотлари эди. Бидъатлар кўп ҳолларда ижтимоий 
норзиликнинг мафкуравий шакли бўлиб хизмат қилган.

---

56 
Илоҳиётга масаласидаги қарама-қаршиликлар 1054 йилда черковнинг 
парчаланишида (схизма) ташқи омил бўлиб хизмат қилди. Бу ҳодиса 
христианликнинг икки йирик маркази – Рим ва Константинопол ўртасида 4 асрда 
бошланган маънавий ва сиёсий раҳнамолик учун курашнинг якуний марраси эди. 
Икки черков ўртасидаги курашда илгарилари ҳам бундай кескин чоралар 
қўлланилган. 
Черковнинг 
парчаланиши 
диний 
таълимотнинг 
ўзидаги 
ихтилофнинг намоён бўлиши ҳам эди.
Шундай 
қилиб, 
инсоният 
генотипини 
бойитган 
Византия 
сивилизатсиясининг бетакрор хусусиятларидан бири христиан дини, эллин 
маданияти ва рим давлатчилигининг ажойиб уйғунлиги эди. Ушбу сивилизатсия 
кўплаб Шарқий Европа халқлари, хусусан Рус цивилизатсиясининг тараққиётига 
катта таъсир кўрсатди.
А.Тойнби, К.Ясперс ва бошқаларнинг фикрича, Россия сивилизатсияси 
Ғарбий Европа сивилизатсияси қаторида туради. Илк бор Рус сивилизатсияси 
хусусида сўз юритган рус олими Н.Я.Данилевский ўзининг “Россия ва Европа” 
(1869) асарида чириб бораётган Ғарб сивилизатсиясидан фарқли равишда 
келажакка эга бўлган “славян маданий типи” га таъриф берган.
Кўпчилик олимларнинг фикрича, Россия сивилизатсияси юнон-рим 
дивилизатсиясининг бир тармоғи ҳисобланади. Шунингдек, Россия сивилизатсияси 
учун византияликларнинг роли салмоқлидир. 
Қадимги Рус сивилизатсияси 7-9 асрларда шаклланди. Осиё ва Европа 
чегараларида вужудга келган Рус сивилизатсияси Ғарб ва Шарқ қирраларини 
ўзида мужассамлаб, ўзига хос эвроосиё сивилизатсиясига айланди.
Баъзи олимлар қадимги Рус сивилизатсиясининг вужудга келишини 6 
асрда шарқий славянларда илк давлат бирлашмаларининг вужудга келишидан,
бошқа бир гуруҳ олимлар 9 асрда давлатнинг вужудга келишидан, айримлар 988 
йилда Руснинг чўқинтирилишидан бошлашади.
Ўтроқ рус қабилалари асосида шаклланган ва турли даврларда турлича 
номланган давлатда ривожланган Рус сивилизатсияси қуйидаги босқичларни 
босиб ўтган: ибтидоий уруғчилик тузуми (Кичик Рус, Рус ерлари, 9 асрга қадар), 
феодализм (Рус ерлари, Буюк Рус, Руссия, Россия империяси, 9 аср ўрталаридан – 
19 аср бошигача), капитализм (Россия, Россия империяси, 19 – 20 аср охиридан 
Россия Федератсияси. 
Рус тсивилизаияси ўзига хос табиий-географик омил асосида таркиб 
топган. Тўртта денгиз (Оқ, Болтиқ, Қора, Каспий), учта тоғ (Карпат, Кавказ, Урал) 
билан ўралган Шарқий Европа текислиги минг йиллар аввал совуқ иқлимга эга 
бўлиб, ўрмонлар билан қопланган бўлган. Ундан жанубда бошланадиган ўрмон-
дашт зонаси деҳқончилик қилиш учун қулай. 
Шарқий Европа дарёлари савдо йўли сифатида ҳам аҳамиятга эга бўлган. 6 
асрдан тарихшуносликда “Варяглардан юнонларга борувчи йўл” номи билан 
машҳур бўлган сув йўли маълум. Болтиқ денгизидан бошланиб, дарё ва кўллар 
орқали Қора денгизга борувчи бу йўл шарқий славянларга юнон колониялари ва 
улар орқали Византия сивилизатсияси билан алоқада бўлиш билан имкониятини 
берган. “Варяглардан форсларга” олиб борувчи яна бир йўл туфайли эса Волга 

---

57 
бўйлаб Каспий денгизига чиқиш, волга булғорлари ва Хазар ҳоқонлиги орқали 
эрон билан алоқа боғлаш мумкин бўлган. 
Рус цивилизацияси тараққиётида диний омил ҳам муҳим рол ўйнаган. 
Христианликнинг 
қабул 
қилиниши 
Святославичлар 
князлар 
сулоласи 
ҳукмронлигининг мустаҳкамланишига, Киев Руси давлатининг Европа 
давлатлари қаторига қўшилишига, унинг халқаро мавқеининг мустаҳкамланишига 
олиб келди.
Руснинг Византия билан, у орқали юнон-рим маданияти билан шунингдек 
варяглар билан ўзаро алоқалар ушбу сивилизатсиянинг шаклланишида ташқи 
омил вазифасини бажарган. Халқларнинг буюк кўчиши натижасида 5-6 асрларда 
славянларда уруғчиликка эмас, ҳудудий-сиёсий характерга эга жамоа шаклланган. 
8-9 асрларда 12 та қабила-князликлар иттифоқи вужудга келган.
Узоқ вақтгача Руссда ерга хусусий мулкчиликнинг бўлмаганлиги ушбу 
сивилизатсиянинг яна бир ўзига хос хуссиятини шакллантирган. Яна бир ўзига 
хослик сифатида Киев Русининг яхлит марказлашган давлат бўлмаганлигини 
кўрсатиб ўтиш мумкин. Мўғул-татар босқини ҳам Рус сивилизатсиясига катта 
таъсир кўрсатди.
Рус сивилизатсиясининг ўзига хос қирраларининг шаклланишида бир 
томондан, Византия христиан маънавий ва моддий маданияти, иккинчи томондан 
Русда узоқ вақт ҳукм сурган маъжусийлик динлари ўз таъсирини кўрсатган. 
Христианлик қабул қилингандан сўнг ҳам маъжусийлик анъаналари сақланиб 
қолган.
Рус халқи уч субетник компонентлар аралашмасидан шаклланган: деҳқон-
славянлар ва балтлар, овчи фин-угор, шунингдек германлар, кўчманчи турк ва 
қисман шимолий Кавказ халқлари. Бу турли этнослар диний жиҳатдан ҳам ранг-
баранг бўлган. Киев князлари ижтимоий тузилмаларнинг хилма-хиллиги 
шароитида сон ва маданий жиҳатдан устун бўлган бирорбир этносга таяна 
олмаган. Рюриковларда кучли ҳарбий-брократик тизимга ҳам эга бўлмаган. Шу 
сабабли бирлаштирувчи восита ролини христианлик ўйнаган.