8-mavzu. Qarag‘ay simonlar sinfi Reja

 

 

Qubbalilar (igna barglilar) qabilasi — Coniferales 

 

Qubbalilarning geologik tarixi yuqori karbon davridan boshlanadi. Ularning 

yuksalishi  mezozoy  erasining  yura  va  ayniqsa  bo‘r  davriga  to‘g‘ri  keladi.  Ular 

o‘simliklar olamining shakllanishida muhim rol o‘ynaydi. Ko‘p jihatdan o‘xshash 

belgilariga ko‘ra qubbalilar kordaitlardan kelib chiqqan degan xulosaga kelinadi. 

Bu  davrda  qubbalilarning  ekologik  va  geografik  jihatdan  differensiallanishi 

sodir  bo‘lgan  va  ular  ayrim  oilalilarining  vakillari  janubiy,  ayrimlariniki  esa 

shimoliy yarim sharlarda tarqalgan. 

Hozirgi  paytda  shimoliy  yarim  sharda  qubbalilardan  (nina  barglilar) 

zarnabdoshlar (Taxaceae) va sarvdoshlar (Cupressaceae), janubiy yarim sharlarda 

esa  araukariyadoshlar  (Araukariaceae)  va  podokarpdoshlar  (Podocarraseaye)ga 

taalluqli turlar uchraydi. 

Turining ko‘pligi jihatidan bu oila ninabarglilar orasida eng kattasi hisoblanib, 

ularning 560 dan ortiq turi ma’lum. Nina bargli o‘simliklar uchlamchi davrda ham 

yer yuzida keng tarqalgan. Ular 10 ta oilaga bo‘linib, uchtasi (Lebaxiyadoshlar  – 

Lebachiaceae,  Voltsiyadoshlar  –  Voltzriaceae  va  Xeyrolepidadoshlar  – 

Cheirolepidiaceae) qadimiy, oddiy tuzilishli, yo‘qolib ketgan. Hozirgi paytda faqat 

qazilma  holda  uchraydi.  Qolgan  7  oila  vakillari  hozir  yer  yuzining  turli  joylarida 

yovvoyi  holda  keng  tarqalgan.  Shulardan  3  tasi  –  Zarnabdoshlar  (Taxaceae), 

Qarag‘aydoshlar  (Pinaceae),  Sarvdoshlar  (Cupressaceae).  Biz  quyida  ular 

to‘g‘risida batafsil fikr yuritamiz. 

Podokarpdoshlar  (Podocarpaceae)  oilasi.  Oilaning  vakillari  asosan  janubiy 

yarim sharlarda, tropik va qisman subtropik iqlimli mamlakatlarda tarqalgan. Uning 

9 turkumi va 130 turi ma’lum. 

Bularning  ham  ko‘pchiligi  daraxt  va  qisman  butasimon  o‘simliklar  bo‘lib, 

poyasi bir qadar murakkab tuzilgan, barglari turli-tuman shakllarga ega. Ular orasida 

ingichka  uzun  va  enli  barglilari  uchraydi.  Aksariyat  qismi  ikki  uyli  changchi 

qubbalar  hosil  qiladi.  Urug‘ qubbasi  tashqi  tomondan  qattiq  yog‘ochlangan po‘st 

bilan qoplangan. 

Bu  oilaning  asosiy  xususiyatlarini  o‘zida  mujassamlantirgan  turkumi 

podakarpus  (Podocarpus)  hisoblanadi.  Uning  100  ga  yaqin  turi  janubiy  yarim 

sharlardan shimoliy yarim sharlarning tropik qismi tropik Afrika, tropik Amerikaga 

---

qadar  keng  tarqalgan.  Muhim  qurilish  materiallari  olinadigan  daraxt  hisoblanadi. 

Janubiy  Afrikada  faqat  bir  turi  (P.  macrophylla)dan  manzarali  o‘simlik  sifatida 

foydalaniladi. 

Zarnabdoshlar  (Taxaceae)  oilasining  20  ga  yaqin  turi  Sharqiy  Osiyo  va 

Janubiy Amerikada tarqalgan, uning faqat mevali zarnab (T. bacata) turi Toshkentda 

madaniy holda o‘stiriladi. Bu G‘arbiy Yevropa va Osiyoning relikt o‘simligidir. 

Zarnab mevali o‘simliklardan hisoblanib, uzoq umr (2-3 ming yil) ko‘radi. 

Uning  balandligi  25  metrga  boradi,  yog‘ochi  uzoq  vaqt  saqlanadi,  har  qanday 

sharoitga ham chiday oladi va soyaga bardoshli. Qubbasi navbatlashgan, ikki qator, 

uchi  o‘tkir,  to‘q  yashil  rangli.  Zarnab  ikki  va  bir  uyli  o‘simlik.  Barg  qo‘ltig‘ida 

joylashgan erkak qubbalari qalqonsimon mikrosporofillar to‘plamidan shakllangan, 

Changchisida  havo  kamerasi  bo‘lmaydi,  urug‘chi  qubbasida  urug‘  pardasi  yo‘q. 

Megasporangiylar bittadan uchki novdalarning qo‘ltig‘ida joylashgan bo‘lib, urug‘ 

qipiqlari  cheti  bilan  birlashib  tovoqcha  shaklini  olgan.  Urug‘ning  sirti  mevaga 

o‘xshash  yumshoq.  Shuning  uchun  ham  mevali  zardob  deb  yuritiladi.  Yetilgan 

urug‘i ko‘pincha och qizil, yumshoq shirali. Tarkibida zaharli alkaloid bor. 

Zarnabning yog‘ochi qattiq, chirimaydigan bo‘lganligi tufayli, juda qimmatli 

hisoblanadi.  zarnab  turkuminiig  10  ga  yaqin  turi  O‘rta  yer  dengizi  atroflarida 

xususan  uning  janubiy  qismida  Yevropa,  Osiyo  va  Janubiy  Amerikada  keng 

tarqalgan.