Davlat va huquq

mazmunidan xabardor bo‘lishlari kerak.
Huquqiy davlat Konstitutsiyaning huquqiy barqarorligini ham

61
nazarda tutadi. Uni muttasil o‘zgartirish, to‘ldirish va yangilash
o‘rinli emas. Zero, bu holda u davlatning barqaror, uzoq muddatli
xususiyatga ega Asosiy Qonuni bo‘lmay qoladi. Agar konstitutsiya
jamiyatning davlat darajasidagi xohish-irodasini ifodalasa, uni
o‘zgartirish, yangilash xususiy xohish-irodaga emas, balki
konstitutsiyaga muvofiq amalga oshirilishi lozim.
Qonuniylikni mustahkamlash muhim vazifa bo‘lib qoladi, chunki
bu – huquqiy davlatning bosh mezoni. O‘zbekiston Respublikasida
qabul qilinuvchi barcha huquqiy hujjatlar O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasiga zid bo‘lishi mumkin emas.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Konstitutsiyaga mos bo‘lgan
va O‘zbekiston Respublikasining butun hududida majburiy sanalgan
farmonlar, qarorlar va farmoyishlar chiqaradi. O‘zbekiston
Respublikasi Hukumati qarorlar va farmoyishlar qabul qiladi,
ularning ijrosini ta’minlaydi. Ular O‘zbekiston Respublikasining
Konstitutsiyasi, qonunlari, Prezidentning normativ farmonlariga
asoslanadi va O‘zbekiston Respublikasining butun hududida ijro
etish uchun majburiydir.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – butun qonunchilik-
ning yuridik negizi. Unda jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy
tuzilishi asoslari, davlat hokimiyati va boshqaruvi mexanizmi,
fuqarolarning asosiy huquqlari va majburiyatlari mustahkamlab
qo‘yilgan. Konstitutsiyaning davlat Asosiy Qonuni sifatidagi
ahamiyati shu bilan belgilanadi. Konstitutsiya davlat va jamiyat
hayoti barcha tomonlarining asosiy qoidalarini mustahkamlaydi.
Huquqiy davlatda qonuniylikning muayyan kafolatlari mavjud
bo‘ladi. Bu ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, yuridik va xalqaro kafolatlar
qonunga rioya etilishi va uning bajarilishini ta’minlaydi.
Qonuniylikning  siyosiy kafolatlari – bu, eng avvalo, O‘zbekiston
Respublikasi ijtimoiy va davlat tuzumining demokratizmi, siyosiy
va mafkuraviy plyuralizm, davlat ishlarini boshqarishda
fuqarolarning faol ishtiroki. Qonuniylikning ijtimoiy-iqtisodiy
kafolatlari – mulk shakllarining turli-tumanligi, ularning rivojlanishi
uchun zarur shart-sharoitlar yaratish, ular teng himoya qilinishini
ta’minlash, erkin tadbirkorlik, fuqarolarning o‘z ijodiy mehnat qilish
qobiliyatidan foydalanish huquqi, ishga yollash, ishdan bo‘shatish,
mehnatga haq to‘lash va mehnatni muhofaza qilishning odilona
shartlari va h.k. Qonuniylikning yuridik kafolatlariga quyidagilar
kiradi: huquqiy jihatdan mustahkamlanishi lozim bo‘lgan barcha

62
ijtimoiy munosabatlarning qonunlar yoki qonun osti hujjatlari bilan
normativ tartibga solinganligi, qonunlarga rioya etilishini nazorat
qiluvchi maxsus organlar, shuningdek, huquqni muhofaza qilish
organlarining samarali faoliyati, fuqarolarning huquqlari va
erkinliklariga putur yetkazgan mansabdor shaxslarni yuridik
javobgarlikka tortish. Qonuniylikning xalqaro kafolatlariga
quyidagilar kiradi: xalqaro tashkilotlar, BMT ixtisoslashtirilgan
organlarining turli mamlakatlarda inson huquqlariga rioya etilishini
nazorat qilish borasidagi faoliyati, fuqarolarning huquqlari va
erkinliklarini mustahkamlovchi qonun hujjatlari buzilayotgan
mintaqalarga yuqorida zikr etilgan tashkilotlar va organlar
vakillarining nazorat safarlari, fuqarolarning o‘z buzilgan huquqlarini
himoya qilishni so‘rab xalqaro organlarga murojaat etish huquqi.
Qonuniylik va huquqiy davlat – ko‘p jihatdan o‘xshash
kategoriyalardir, biroq ular o‘rtasida farq bor. Qonuniylik huquq
sohasidagi barcha subyektlar qonunlarga so‘zsiz rioya etishlarini
talab qiladi, huquqiy davlat esa, xuddi shunday talabni xalq
hokimiyati funksiyalarini bajaruvchi davlat tuzilmalariga nisbatan
ham qo‘yadi. Shu sababli huquqiy davlatchilik, eng avvalo,
hokimiyat tuzilmalari, chunonchi: davlat hokimiyati, boshqaruv,
sud va prokuratura organlari hamda ularning mansabdor shaxslari
faoliyatida qonun tantanasini anglatadi.
Endi huquqiy davlatning asosiy funksiyasini ko‘rib chiqamiz.
Huquqiy davlatda inson huquqlari poymol etilishiga yo‘l
qo‘yilmaydi. Boz ustiga, huquqiy davlat bu huquqlarni amalga
oshirishni qat’iy va izchil ta’minlashi va ularni himoya qilishi lozim.
Shu munosabat bilan jamiyat va davlat hayotining turli jabhalarida
huquqiy tenglik muammosi muhim ahamiyat kasb etadi. Uning
yechimi davlat bunday tenglikni ta’minlovchi ishonchli kafolatlarni
yaratishini nazarda tutadi.
Huquqiy davlatga xos bo‘lgan inson va fuqaro huquqlari hamda
erkinliklari ro‘yxati xalqaro hujjatlarda ifodalangan. Bu, eng avvalo,
BMT Bosh Assambleyasi 1948-yil 10-dekabrda qabul qilgan Inson
huquqlari umumjahon deklaratsiyasi, 1966-yil 16-dekabrda BMT
Bosh Assambleyasi qabul qilgan “Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy
huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro Pakt” va “Fuqarolik va siyosiy
huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro Pakt”dir.
Ko‘rsatilgan hujjatlarda e’lon qilingan huquqlar va erkinliklar
ro‘yxati huquqiy davlatlarning konstitutsiyalarida mustahkamlab

63
qo‘yilgan va kafolatlangan. Ularda shaxsni yuridik himoya qilishga
alohida e’tibor beriladi. Ma’lumki, aybsizlik prezumpsiyasisiz
shaxsni yuridik himoya qilishni ta’minlash mumkin emas. Aybsizlik
prezumpsiyasi haqiqiy demokratik davlat fuqarolarning u yoki bu
jinoyatni sodir etishda aybdorligi yoki aybsizligi bilan bog‘liq barcha
masalalarni faqat sud hal qilishini anglatadi.
4-§. Davlat tipologiyasi
Davlatning mazmun va mohiyati haqida to‘liq tasavvur hosil
etish uchun ularni muayyan turlarga bo‘lgan holda o‘rganish
maqsadga muvofiqdir.
Davlatlarni muayyan bir tiplarga ajratish ularni batafsil
o‘rganishga yordam beradi. Davlat tipologiyasi davlat va huquq
nazariyasi fani o‘rganadigan alohida masala hisoblanadi.
Davlat tipologiyasi – davlatning mohiyatan o‘ziga xos
xususiyatlarini ajratishda yoki biror tipga mansubligini belgilashda
foydalanadigan ta’limot, bilimlar tizimidir. Davlat tipologiyasida
davlatlarni muayyan mezonlar asosida turlarga aniqlashda tasniflash
amalga oshiriladi. Huquqshunoslik fanida davlat tipologiyasini
o‘rganishda ikki xil yondashuvni, ya’ni formatsion (sinfiy) va
sivilizatsion (ma’rifiy) yondashuvni ko‘rsatish mumkin.
Formatsion yondashuvning mohiyati shundaki, ijtimoiy-iqtisodiy
formatsiyalarning almashinuvi ijtimoiy inqiloblar natijasida sodir
bo‘ladi va bu davlatning bir tarixiy tipidan boshqa, undan yuqoriroq
ikkinchi tipiga o‘tishini nazarda tutadi. Formatsion yondashuv fanda
sinfiy yondashuv ham deb nomlanib, unda davlat tipologiyasining
asosiy mezoni ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar hisoblanadi. Mazkur
tipologiyada birinchidan, davlatlar muayyan ijtimoiy-iqtisodiy
omillar asosida tiplarga ajratiladi; ikkinchidan,  davlatlar o‘z
taraqqiyotida ma’lum bosqichlarni o‘tishini ularning tabiiy-tarixiy
xarakteri ko‘rsatadi.
Formatsiyali yondashuv shunisiga ko‘ra tavsiflanadiki, u bir
tipdagi davlatning boshqasiga faqat inqilob orqali o‘tishini tan oladi.
Ushbu tipdagi davlatlarda hokimiyat hukmron sinfning manfaati
uchun xizmat qiladi. Ya’ni, davlatning ijtimoiy vazifasi sinfiy
manfaatlarni amalga oshirishdan iborat bo‘ladi. Masalan, quldorlik
davlati – quldorlarning, feodal davlat – yirik yer egalarining
irodasini ifodalaydi.

64
Shunday qilib, davlat va huquqqa formatsion yondashuv aniq
ifodalangan sinfiy xususiyat kasb etadi. Bunda ishlab chiqarish
munosabatlari tipiga ko‘ra quldorlik, feodal, kapitalistik va sotsialistik
davlat turlarini ajratib ko‘rsatish mumkin.
An’anaga ko‘ra quldorlik davlati tarixdagi birinchi davlat tipi
hisoblanadi. Ushbu davlat tipining paydo bo‘lishi eramizgacha
bo‘lgan IV—III asrlarga to‘g‘ri keladi. Bunday davlatlar Qadimgi
Misrda, Qadimgi Bobilda Qadimgi Xitoyda, Qadimgi Hindistonda
va ikki daryo oralig‘ida paydo bo‘lgan. Quldorlik davlati tizimi
Qadimgi Gretsiya va Qadimgi Rim antik davlatlarida eng to‘liq
tarzda rivojlangan.
Ekspluatatsiya shaklining o‘zgarishi quldorlik tipidagi davlatning
feodal davlati bilan almashishiga olib keldi. Yevropada uning paydo
bo‘lishi yangi eraning V—XI asrlariga to‘g‘ri keladi. Feodal
jamiyatning asosini feodallarning yerga bo‘lgan xususiy mulkchiligi
tashkil etar edi, feodal davlat esa feodallar sinfining diktaturasi
sifatida maydonga chiqadi.
Ishlab chiqarishning yanada o‘sishi, savdo va sanoatning
rivojlanishi yangi davlat tipi – kapitalistik davlatni paydo bo‘lishiga
olib keldi. O‘zgalar mehnatidan foydalanishning kapitalistik shakli
quldorlik va feodal shakllardan farq qiladi. Bunda
mehnatkashlarning ekspluatatorlarga shaxsan, ochiqdan-ochiq
qaramligiga emas, balki rasman erkin, biroq ishlab chiqarish
vositalaridan mahrum bo‘lgan va shu sababli yashash uchun o‘z
ish kuchini kapitalistik korxonalarning egalariga sotishga majbur
bo‘lgan yollanma ishchilar sinfining yashirin iqtisodiy qaramligiga
asoslanar edi.
Kapitalistik tuzumdagi davlat yaqin vaqtlargacha ekspluatatsiya
qilinuvchilarni ekspluatatorlarga bo‘ysundirishda yordam beruvchi,
ularni jamiyatni tashkil etishning muayyan tarixiy shakliga mos
keluvchi tartiblarga rioya qilishga majbur qiluvchi mashina bo‘lib
keldi.
Biroq keyingi o‘n yilliklarda kapitalistik jamiyatda jiddiy
o‘zgarishlar yuz berdi. Ijtimoiy manfaatlar sinfiy manfaatlardan,
umuminsoniy manfaatlar milliy manfaatlardan, umumiy manfaatlar
xususiy manfaatlardan ustunlik qila boshladi. Demokratik g‘oyalar
va institutlar (tashkilotlar) keng yoyila boshladi, bu jamiyatning
rivojlanishida davlatning o‘rni va ahamiyatiga ta’sir qilmasdan
qolmadi. Davlat faoliyatining mazmuni, uning ijtimoiy yo‘nalishi

65
jiddiy ravishda o‘zgara boshladi. Davlat zo‘rlik, majbur qilish
vositasidan tobora butun jamiyat ishlarini boshqarish mexanizmiga
aylana bordi.
Sotsialistik davlat to‘g‘risidagi g‘oyalar sinfiy nazariya (markscha-
lenincha ta’limot) tarafdorlari asarlarida paydo bo‘lgan. Ular o‘z
asarlarida sotsialistik davlatni boshqa tipdagi davlatlarga qarshi
qo‘yib, asosiy tafovut hokimiyatning ekspluatatsiya qiluvchi ozchilik
qo‘lida bo‘lishi va undan ekspluatatsiya qilinuvchi ko‘pchilik
qarshiligini bostirish uchun foydalanishda, deb uqtirganlar. Ularning
fikricha, sotsialistik davlat «sotsialistik inqilob» natijasida paydo
bo‘ladi, ya’ni siyosiy hokimiyat zo‘ravonlik orqali egallab olinadi.
Bu jarayon eski davlat mashinasini sindirish va proletariat
diktaturasini o‘rnatish zarurligi bilan bog‘lanadi. Ayni paytda
sotsialistik inqilob g‘alabasidan so‘ng hokimiyat ishchilar sinfi qo‘lida
bo‘lishi rejalashtiriladi. Ishchilar sinfi esa butun xalq manfaatlari
yo‘lida ekspluatator sinflar qarshiligini bostiradi va butun xalqni
yangi hayot qurish uchun o‘ziga ergashtirishga intiladi.
Davlat to‘g‘risida sinfiy nazariyaning quruq xom xayol ekanligini
sobiq Ittifoqdek sotsialistik davlatning 70 yilgina yashaganligi yaqqol
ko‘rsatadi.
Sivilizatsion (ma’rifiy) yondashuv formatsiyali yondashuvni to‘liq
rad etmagan holda, davlat tipologiyasini mamlakatlar erishgan
taraqqiyot darajasiga bog‘liq ekanligiga asoslanadi. Sivilizatsion
tipologiya sinfiy yondashuvdan ancha keng. Ma’rifiy tipologiyada
davlat sivilizatsiya mahsuli sifatida namoyon bo‘ladi.
Bu yondashuvning ko‘zga ko‘ringan vakili A. Toynbidir. Uning
fikricha, sivilizatsiya – jamiyatning milliy, diniy, jug‘rofiy va boshqa
belgilarining yaxlitligi bilan ajralib turadigan muayyan holatidir.
Unga binoan, davlatlar xronologik, genetik, jug‘rofiy, hududiy,
diniy, iqtisodiy asoslar va h.k. mezonlarga ko‘ra tiplarga ajratiladi.
Davlatlarni hududlarining hajmiga qarab katta, o‘rta va kichik
davlatlarga bo‘lish mumkin. Katta hududli davlatlarga Rossiya
Federatsiyasi, AQSH, Xitoy, Hindiston va Meksika kabi davlatlarni
misol qilsak, o‘rta hajmli hududdagi davlatlarga O‘zbekiston,
Fransiya, Germaniya, Ispaniya kabi davlatlarni olish mumkin.
Kichik davlatlar qatoriga Kipr, Daniya, Vatikan kabi davlatlarni
ko‘rsatish mumkin.
Davlatni izohlashga tarixiy yondashuv asosida davlatlarni
qadimiy, o‘rta asr va hozirgi zamon davlat turlariga ajratsa bo‘ladi.

66
Qadimiy davlatlar Yevropada eramizgacha IX – VII asrlarda
mavjud bo‘lgan. Markaziy Osiyo hududida ilk davlatlar sifatida
dastlab Katta Xorazm, So‘g‘d, Qang‘ va Baqtriya davlatlari paydo
bo‘lgan. O‘rta asrlarga O‘zbekiston hududida paydo bo‘lgan va
rivojlangan Somoniylar, Qoraxoniylar, Saljuqiylar va Ashtarxoniylar
davlatlari misol bo‘la oladi. Hozirga zamon davlat turlari sifatida,
ayni vaqtda, rivojlanayotgan O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston
kabi davlatlarni ta’kidlab o‘tish mumkin.
Tarixiy va madaniy rivojlanishga ko‘ra esa davlatlar dehqonchilik
bilan shug‘ullanuvchi (agrar) va sanoat bilan shug‘ullanuvchi
(industrial) davlatlarga bo‘linadi. Agrar davlatlarning aksariyati Osiyo
hududida joylashgan bo‘lib, ushbu davlatlarning xalqlari turmush
tarzi va hayot kechirish manbayi asosan qishloq xo‘jaligi bilan
shug‘ullanishga moslashgan. Sanoat bilan shug‘ullanuvchi davlatlar
sifatida ko‘proq Yaponiya, AQSH va Yevropa mamlakatlarini qayd
etish mumkin. O‘zbekiston Respublikasi sanoatlashgan agrar davlat
tipiga kiradi.
Ma’rifiylik tavsifiga ko‘ra, davlatlar Sharq va G‘arb tiplarga
bo‘linadi. Sharq davlatlari bu Osiyo hududida joylashgan davlatlar,
G‘arb davlatlariga Yevropa mintaqasi mamlakatlarini ko‘rsatish
mumkin.

67
V BOB. DAVLATNING SHAKLLARI
1-§. Davlat shakli tushunchasi
Davlat uzoq tarixiy taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tdi, shu davr
ichida rivojlanib, shakllanib, o‘zgarib keldi. Tabiiyki, davlat
insoniyat taraqqiyotining turli bosqichlarida har xil shakllarga ega
bo‘lgan. Davlat shakli haqidagi masala muhim nazariy va amaliy
ahamiyatga ega. Huquqshunos olimlar davlat shakliga turlicha
ta’rif beradilar. Masalan, bir guruh olimlar «davlat tuzumi»
iborasini «davlat shakli»ning sinonimi sifatida qo‘llaydilar va davlat
shakli tushunchasiga davlatning boshqaruv shakli, davlatning
tuzilish shakli va siyosiy rejim kiradi, deb hisoblaydilar. Ikkinchi
guruh olimlar davlat shakliga boshqaruv shakli va tuzilish shakllari
kiradi deb, unga siyosiy rejimni qo‘shmaydilar. Yana bir toifa
huquqshunoslar davlat shakli  –  bu davlat hokimiyatining tuzilish
shaklidir, deydilar. Davlatning shakli tarixiy shart-sharoitga,
jamiyatning ijtimoiy tuzumiga, ishlab chiqarish kuchlarining
rivojlanish darajasiga, demografik va geografik vaziyatga hamda
turli formatsiyalarga bog‘liq bo‘ladi.
Shunday qilib, davlat shakli uch tushunchani: davlatning
boshqaruv shakli, tuzilish shakli va siyosiy rejimni o‘z ichiga oladi.
Boshqaruv shakli davlat hokimiyati va boshqaruvi idoralarining
shakllantirilishi va tashkil etilishi tartibi, ularning o‘zaro hamda
aholi bilan aloqadorligidir. Bu tushuncha orqali mamlakatda kim
hukmron va u hokimiyatni qanday boshqaradi, degan savollarga
javob olinadi. Boshqaruv shakliga qarab davlatlarning monarxiya
va respublika shakllari farqlanadi.
Davlat tuzilishi shakli orqali davlatning hududiy tarkibi,
markaziy va mahalliy hokimiyat idoralarining o‘zaro munosabati
(nisbati) ifodalanadi. Tuzilish shakliga ko‘ra davlatlar oddiy
(unitar) va murakkab (federativ, konfederatid) turlarga ajraladilar.
Siyosiy (davlat huquqiy) rejim  davlat hokimiyatini amalga
oshirish usullari (metodlari) va vositalari yig‘indisidir. Davlat
hokimiyatini amalga oshirish usul va vositalari toifasiga ko‘ra
demokratik va avtoritar siyosiy rejimlar farqlanadi.
Lekin shuni ta’kidlash joizki, bular hozircha davlat shaklini
tushunishga umumiy yondashuv, eng ilk tanishuvdir. Uni

68
batafsilroq tushunish uchun davlat shaklini tashkil etuvchi uchala
jihatni diqqat bilan o‘rganish, ularning o‘zaro bog‘liqligi, o‘zaro
ta’sirini kuzatish hamda nazariy, siyosiy-huquqiy tafakkur yuz
yillar davomida davlatni o‘rganar ekan, davlat shaklining aynan
shunday mazmunini nega alohida ajratib ko‘rsatganligini
tushunishga harakat qilish kerak.
Davlat shaklini bunday tushunish dabdurustdan tarkib
topmaganligi va hozir ham unga ayrim olimlar qo‘shilmasliklarini
qayd etib o‘tish joiz. Uzoq vaqt davomida davlat shakli boshqaruv
shakli va davlat tuzilishi shaklidan (biz keltirgan tarkibdan dastlabki
ikkitasidan) iborat deb hisoblab kelingandi. Keyinchalik unga
siyosiy idora usuli qo‘shildi. «Davlat shakli» va «siyosiy idora usuli»
o‘rtasiga tenglik alomatini qo‘yuvchilar ham bo‘lgandi. Bunga
asos ham bor edi. Biroq buni keyinroq «siyosiy (davlat) idora
usuli»  tushunchasini batafsil ko‘rib chiqish vaqtida yaxshiroq
tushunib olamiz. Shunga qaramay, hozirgi kunda davlat hokimiyati
tashkiloti uch qism  –  boshqaruv, davlat (siyosiy) tuzilishi hamda
davlat (siyosiy) idora usuli  –  birligidan tashkil topadi, degan
konsepsiya keng tarqalgan.
2-§. Davlat boshqaruv shakllari
Davlatning mohiyatini tushunishda davlat boshqaruv shakli
alohida ahamiyatga ega. Boshqaruv shakli davlat hokimiyatini
tashkil etish mazmunini anglatadi.
Davlat boshqaruv shakli insoniyatni qadimdan qiziqtirib kelgan.
Bunda davlatni kim boshqaradi, davlat qanday boshqariladi, degan
masalalarga va uning boshqarish shakllariga Aflotun, Arastu,
Forobiy, Monteske, Lokk, Russo va boshqa mutafakkirlar o‘z
asarlarida alohida e’tibor qaratganlar. Boshqaruv shakli deganda,
oliy davlat hokimiyati, uning idoralari aholi bilan o‘zaro munosabati,
aholining ushbu idoralarni shakllantirishda ishtirok etishi
tushuniladi. Boshqaruv shakliga ko‘ra, davlatlar monarxiya  va
respublikaga  bo‘linadi. «Monarxiya» yunoncha so‘zdan olingan
bo‘lib, yakka hukmronlik, yakka hokimiyatchilik, degan ma’noni
anglatadi.
Monarxiyaning quyidagi belgilari mavjud:
1.  Monarx davlatni shaxsiylashtiradi.

69
2.  Monarx tashqi va ichki siyosatda davlat boshlig‘i hisoblanadi;
3.  Monarx davlatni o‘zi yakka boshqaradi.
4.  Monarx hokimiyati muqaddas va daxlsiz deb e’lon qilinadi.
5.  Hokimiyatni o‘rnatish va qabul qilishning alohida tartibi
mavjud.
6.  Monarx o‘z boshqaruv faoliyati natijasi uchun yuridik
jihatdan javobgar bo‘lmaydi.
Monarx davlatni tanho hokimlik asosida boshqaradi. Albatta,
bu davlatni barcha ishlarini uning bir o‘zi hal etar ekan, degan
ma’noni bildirmaydi. Turli davlat organlarida xizmat qiluvchi ko‘p
sonli maslahatchilar, vazirlar, amaldorlar davlat ishlarini
boshqarishda ishtirok etadi. Ayni paytda, eng muhim davlat ishlari
bo‘yicha monarxning o‘zi hukm chiqarishiga to‘g‘ri keladi. U
davlat hokimiyatining to‘laqonli suveren egasidir. Monarx
hokimiyati oliy maqomga ega bo‘lib, u mustaqildir. U  –  davlatdagi
oliy hokimiyatdir. Monarxiya hokimiyati vorislik asosida bir
avloddan ikkinchi avlodga meros bo‘lib o‘tadi. Hokimiyatni bir
shaxsdan ikkinchisiga o‘tishiga xalqning hech qanday aloqasi
bo‘lmaydi. Monarx muddatsiz, umrbod hokimiyat egasi
hisoblanadi. Lekin monarxlar ag‘darib tashlanganligi,
o‘ldirilganligi, boshqa kishilar bilan almashtirilganligiga tarixda
misollar ko‘p. Monarx siyosiy boshqaruvda mas’uliyatdan ozod
hisoblanadi, ya’ni u o‘z boshqaruvi natijalari uchun yuridik va
siyosiy javobgar hisoblanmaydi. Masalan: 1809-yilda Shvetsiyada
davlat boshqaruvi qonunda ko‘rsatilishicha, Qirolning xatti-
harakatlari qonunga kirmaydi, deb ko‘rsatilgan. Monarxiyaning
ikki turi mavjud: mutlaq monarxiya va cheklangan monarxiya.
Davlat hokimiyati boshqa bironta idora vakolatlari bilan
cheklanmagan holda amalga oshirilsa, bunday monarxiya mutlaq
monarxiya deyiladi. Agar monarx hokimiyati Konstitutsiya asosida
amal qiladigan biron-bir vakolatli idora bilan cheklangan bo‘lsa,
bunday monarxiya cheklangan, yoki parlamentar shakldagi
monarxiya bo‘ladi. Cheklangan monarxiya davlatlari, o‘z
navbatida, dualistik va parlamentar monarxiyaga bo‘linadi.
Dualistik monarxiya davlatlariga Saudiya Arabistoni, Quvayt kabi
davlatlar kiradi. Ularda hokimiyat podsho bilan parlament o‘rtasida
taqsimlangan. Amalda davlatni podsho boshqaradi. Podsho

70
hukumatni tuzish, parlamentni tarqatib yuborish huquqiga ega.
Parlamentar monarxiya shaklidagi davlatlarda  –  davlat boshlig‘i
monarx, qirol, qirolicha, podsho, imperator bo‘lib, amalda ular
davlatni boshqarmaydi, huquqlari cheklangan bo‘ladi, davlatni
hukumat boshqaradi. Masalan, Angliya, Yaponiya, Belgiya,
Shvetsiya kabi davlatlarda davlat boshlig‘ining davlat ishlarini olib
borishda mamlakatda va xalqaro miqyosda o‘rni kattadir.
Respublika shaklida  davlat hokimiyati va boshqaruvning oliy
organi saylab qo‘yish yo‘li bilan tashkil topadi va u ma’lum
muddatga saylanadi. «Respublika» lotincha so‘z bo‘lib, «jamoa
ishi», «xalq ishi» degan ma’noni bildiradi. Respublikaning asosiy
belgilari  –  hokimiyat oliy organlarining saylab qo‘yilishi, hokimiyat
vakolatlarining taqsimlanishi, qonunlarning bajarilishini nazorat
qiluvchi organ  –  sudlarning mavjudligi, fuqarolarning davlat
ishlarini boshqarishda keng ishtirok etishi.
Jamiyat taraqqiyotida davlat boshqaruvi respublika shaklining
bir necha ko‘rinishlari ma’lum.
Afina davlatida (eramizgacha V  –  IV asrlar)  boshqaruvning
demokratik respublika shakli mavjud bo‘lgan. Unda afinalik erkin
fuqarolarning qulga aylanishiga yo‘l qo‘yilmasdi. Bu respublikada
ijtimoiy raqobat, qulga egalik qilishning maxsus tartibi, jamoa
qulchiligi mavjud edi. Shuningdek, Afinada davlat boshqaruvining
samarali tizimi faoliyat ko‘rsatardi.
Sparta (eramizgacha V  –  IV asrlar) va Rim davlatlari
(eramizgacha V  –  II asrlar) aristokratik respublikalar bo‘lgan.
Ular davlat sifatida aksariyat aholining aristokratiya, nufuzli
kiborlar qismi manfaatlarini ifodalagan. Shuningdek, shahar  –
 respublikalari ham mavjud bo‘lib, ularda fuqarolarning erkinliklari
va xususiy mulk munosabatlarining erkinligi tan olingan. Shahar 
–  respublikalar Florensiya, Venetsiya  –  Italiyada; Novgorod,
Pskov  –  Rossiyada va Germaniya, Fransiya, Angliyada ham shahar
respublikalari mavjud bo‘lgan.
Respublika hozirgi dunyoda keng tarqalgan davlat boshqaruv
shakli bo‘lib, uning ikki ko‘rinishi mavjud: 1)  prezidentlik
respublikasi; 2)  parlamentar respublika.
Prezidentlik respublikasida  hukumatni prezident tuzadi va u