Termiz davlat universiteti geografiya kafedrasi umumiy yer bilimi

Gradus turi. 

 

---

 

21 

    Yer shari parallel va meridianlarga ajratilganda ular bir biri bilan kesishib, kator 

katakchalar (yacheykaoar) xosil kiladi. 

Buni gradus turi yoki geografik tur deyiladi. 

Geografik tur deyilishining sababi shundaki paralel va meridianlar yordamida yer 

yuzasida xoxlagan ob'yektning (tog, daryo, kul, orol, kultik, shaxar, kishlok va 

boshka) geografik urnini (kaysi kenglik va uzunlikda joylashganligini) tezda 

aniklab olish mumkin. 

 

Gradus turi paralel meridian kutb, ekvator kabi elementlardan tashkil topgan. 

 

Yer yuzasining xar bir yuzasidan bitta paralel va bitta meridian utkazish 

mumkin. 

 

Binobarin yer yuzasini xoxlagancha paralel va meridianga ajratsa buladi. 

Lekni kulay bulsin uchun globus va kartalarda paralel va meridianlar xar 10: 15: 

20: kabi yirik sonlarda utkaziladi.Paralellar ichida eng kattasi, bu yer sharining kok 

urtasida utgan aylana –

 ekvator xisoblanadi. 

 

Ekvatordan kutblar tomon paralellar aylanasi kichiklashib boraveradi . 

Aksincha meridianlarning xammasining uzunligi bir xildir. 

 

Ma'lumki globus va kartalar masshtabibir xil bulmaganligi sababli paralel va 

meridianlar oraligidagi masofa xam  usha globus va karta masshtabiga boglik 

xolda xar xildir. 

 

Xatto bir masshtabli kartaning uzini xam xamma kismida masofa turlichadir. 

 

Bu nokulaylik tufayli globus va kartalarda ma'lum geografik ob'yekt 

oraligidagi masofani uzunlik ulchovida ulchab xisoblash notugri bulib chikadi. 

 

Binobarin shunday ulchov birligini kullash kerakki, okibatda xoxlagan 

globus va kartalar paralel va meridianlari yordamida geografik ob'yektdlar orasida 

masofani anik xisoblab chikilsin. 

 

Bunday ulchov birligi bu gradus ulchovidir. 

 

Gradus ulchovida gradus turi chiziklari (paralel va meridianlar) yordamida 

kiziktirgan ob'yekt va yuzasining kaysi kenglik va uzunligida joylashganligini 

tezda topib xisoblab chikiladi. 

 

Kenglik va uzunlik geografik koorlinatani tashkil etib. U yer yuzasida 

ma'lum ob'yektning joylashgan urnini anik kursatuvchi gradus ulchovining 

ifodasidir. 

 

Geografik kenglik –  biron ob'yektning ekvatordan kanchalik uzokda 

joylashganligini kursatuvchi mikdor xisoblanib, u meridian buylab ekvatorning xar 

ikki tomoniga karab 0 dan 90 gacha xisoblanadi.  

 

Ekvatordan shimoliy kutbga tomon ketgan va gradus bilan ifodalangan 

masofa shimoliy kenglik, janubiy kutbga tomon ketgan masofa esa janubiy kenglik 

deb ataladi. 

 

Odatda kenglik urniga kiskacha-(grekcha «fi» xarfi) kuyiladi. 

 

Agar janubiy kenglik bulsa Q (plyus) belgisi kuyiladi. 

 

Masalan Toshkent Q   q 41  21. 

 

Geografik uzunlik bu muayyan joyning boshlangich meridianidan kanchalik 

uzokligini kursatuvchi mikdor. U boshlangich meridiandan xar ikki tomonga karab 

0 dan 180 gacha xisoblandi. 0 li meridian chizigi Grinvich observatoriyasi (London 

shaxri) ustidan utkazilgan va u boshlangich meridian deb ataladi. Usha 0 

---

 

22 

meridiandan shark tomondagi (gradus xisobidagi) masofani sharkiy uzunligi, garb 

tomondagisini garbiy uzunlik deyiladi va 180 gacha davom etadi. 

 

Odatda uzunlik urniga «1»  (lyamda xarfi) ishlatiladi. 

 

Agar sharkiy uzunlik bulsa, usha «1» xarfi oldiga Q (plyus), garbda bulsa – 

(minus) belgisi kuyiladi. Masalan, Toshkent Q1q69 3.